Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

1  4  David  G.  Myers  «Psychology  ninth  edition  in  modules».  NY,  WORTH 

PUBLIShER-2010  .  185pages.

155

---

J.Piaje egotsentrik nutq faktlarida bolalar fikrini sifat jihatidan 

o‘ziga  xosligining  muhim  isbotini  ko‘rgan.  J.Piaje  fikriga  ko‘ra, 

kuzatish  metodi  intellektual  testlar bolalar  fikrini  o‘ziga xos  xu- 

susiyatlarini  ochishga  qodir  emas.  Test  tekshiruvi  vazifani  hal 

etishning  pirovard  natijasinigina  qayd  etgan  J.Piaje  esa  maktab- 

gacha  tarbiya  yoshidagi  bolalar  tafakkurining  ichki  tuzilishiga- 

cha kirib borishga harakat qilganini J.Piaje yangi metodni,  klinik 

yoki  suhbat  metodini  ishlab  chiqqan.  J.Piajening  klinik  suh- 

bat  metodini  bu  bola  bilan  qayd  qilingan  me’yoriy  savollar  bi­

lan  chegaralanib  qolmay  erkin  suhbatlashishidir.  Eksperimenta- 

tor  va  bolaning  muloqotini  mazmuni  tabiat  hodisalari  tushlar, 

axloqiy  me’yorlarga  taalluqli  bo'lgan.  Kundalik  hayotda  bolalar 

o‘zlari ko‘pincha kattalarga beradigan savollardan iborat edi.  «Os- 

monga  quyosh  qayerdan  kelgan,  nima  uchun  quyosh  qulamay- 

di,  u  qanday  turibdi,  nima  uchun  quyosh  porlaydi,  nima  uchun 

shamol esadi,  shamol  qanday qilib hosil bo'ladi,  odamlar qanday 

qilib  tush  ko‘radilar».  Klinik metod  bu  puxta  amalga  oshiriladi- 

gan ma’lumotlarni aniqlash,  nutq va aqliy rivojlanishning yoshga 

bog'liq  kesimidir.  Tadqiqotchi  savollar  berib,  bolaning  fikr-mu- 

lohazalarini  tinglaydi.  Bolaning  har  bir  oldingi javobiga  bog‘liq 

bo'lgan qo‘shimcha savollarni keyin beradi.  U bola holatini nima 

aniqlashi  uning  bilish  faoliyati  tuzilishi  qandayligini  aniqlash- 

ni  nazarda  tutadi.  Klinik suhbat  davomida  bola  reaksiyasini  no- 

to‘g‘ri talqin qilish ayni damda kerakli bo'lgan savolni topa olmay 

gangib  qolish  yoki  aksincha  kutilayotgan javobni  singdirish xavfi 

har  doim  mavjud  bo'ladi.  Klinik  suhbat  o'ziga  xos  so'rov  qilish 

san’atini aks  ettiradi.

J.Piajening  dastlabki  farazi  go'dakning  autizmdan  kattalar- 

ning amaliy ijtimoiylashgan tafakkuriga o'tishini ta’minlovchi ta- 

fakkurning  oraliq  shakli  egotsentrik tafakkurni  aniqlanganligida 

edi.  J.Piaje  psixoanalizdan  autistik va  ijtimoiylashgan fikrlar far- 

qini o'zlashtirib olgan. Autistik fikr xohishni, ehtiyojni qondirish- 

ga  intilish bilan boshqariladigan individuallashtirilgan yo'nalma- 

gan  ongsizlikdir,  u  obrazlarda  namoyon  bo'ladi.  Ijtimoiylashgan

156

---

ongli  yo‘nalgan  fikr  ijtimoiy  bo‘lib,  anglangan  ongli  maqsadlar- 

ga intiladi,  voqelikka uyg‘unlashadi,  tajriba va mantiq qonunlari- 

ga  bo‘ysunadi.  Nutqda  ifodalanadi,  egotsentrik  tafakkur  — irsiy, 

funksional  tuzilmaviy nuqtayi  nazarlardan  rivojlanishidagi  oraliq 

shakldir.  Bolalar  tafakkurining  asosiy  o‘ziga  xos  xususiyati  sifa­

tida  egotsentrizm  olam  haqida  faqatgina  o‘zining  bevosita  fikri- 

da turadi va boshqalarnikini hisobga olmaydi.  J.Piaje tomonidan 

egotsentrizm  bilishning  anglanmagan  tizimli  illyuziyasining  bir 

turi  bolaning  yashirin  aqliy yondashuvi  sifatida  ko‘rib  chiqilgan. 

Shu  bilan  birga  egotsentrik  tafakkur  —  tashqi  olam  ta’sirining 

murakkab belgisi,  bu o‘z manbalarida faol bilish yondashuvi,  aql- 

ning boshlang‘ich bilish  markazidir.  J.Piaje  egotsentrizmni bola­

lar tafakkurining barcha boshqa o'ziga xos xususiyatlarining aso- 

si,  ildizi  sifatida  talqin  qiladi,  egotsentrizmni  bevosita kuzatuvda 

aniqlab  bolmaydi,  u boshqa fenomenlar  orqali  namoyon bo‘ladi. 

Ularning orasida bolalar tafakkurining xususiyatlari mavjud:  rea- 

lizm,  animizm,  artifikalizm va realizm.