tiqidir, ularga faraz va deduksiya yordamida shakllanadigan ele-
mentar ilmiy tafakkur asoslanadi. Mavhum tafakkur rasmiy for
mal mantiq va uyg‘unlik, kombenatorlik qoidalariga muvofiq
bir fikrga xulosaga kelish qobiliyatini o‘zida namoyon etadi. Bu
o‘smirga farazlarni ilgari surib tafakkur rasmiy formal mantiq va
uyg‘unlik kombinatorlik qoidalariga muvofiq bir fikrga xulosaga
kelish qobiliyatini o‘zida namoyon etadi. Bu o‘smirga farazlarni
ilgari surib, ularning eksperimental tadqiqini o‘ylab topishga,
xulosalar chiqarishga yordam beradi. Ayrim oddiy fizik qonun-
larning birikishiga qaratilgan eksperimentda o‘smirlarning yan
gi muvaffaqiyati, ayniqsa yaqqol ko‘zga tashlanadi. Mayatnikning
tebranish qonuni, sariq rangdagi suyuqlikni olish uchun rangsiz
suyuqliklarni qo‘shish usullari, ayrim materiallari egiluvchanligi-
ga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar, tekislik bo‘ylab sirg‘anishida tezlik-
ning ortishiga ta’sir qiluvchi omillar.
Bu vaziyatda bola operatsiyadan oldingi darajada omad uchun
tartibsiz harakat qiladi, intellektning aniq bir darajasidagi bo
la birmuncha darajada tashkilotchi, bir qancha variantlarni si-
nab ko‘radi, faqat ularning orasida keraklisi yo‘q va keyinchalik
harakat qilib ko‘rishdan voz kechadi. Rasmiy formal darajadagi
o‘smir bir qancha urinishdan so‘ng material bilan bevosita eks
periment o‘tkazishdan to‘xtaydi va barcha mumkin bolgan faraz-
lar ro‘yxatini tuzishga kirishadi. Faqatgina bundan so‘ng o‘smir
mavjud bolgan o‘zgaruvchilarni ajratib, ularning har birini o‘ziga
xos ta’sirini o‘rganishga intilib, farazlarni ketma-ket tekshirish-
ni boshlaydi. Barcha mumkin bolgan uyg‘unliklarni kombinat-
siyalarni tizimli sinab ko‘rish xulq-atvorning bunday tipi yangi
mantiqiy tuzilishlarga asoslanadi. J.Piaje ularning xarakteristika-
si tasnifi uchun pozitsiyali propozitsional mantiq tilini qollaydi.
0
‘smirda o‘zining bevosita tajribasi chegarasidan chiqib, katta
lar dunyoqarashiga uyg‘unlashish nazariyani tuzish va tushunish
qobiliyati paydo boladi. Taxminiy mulohaza o‘smirni yuzaga
chiqishga tayyor turgan imkoniyatlar sohasiga yetaklaydi, bun
da ideallashtirilgan tasavvurlar har doim ham sinovga uchramay-
168
di va ko‘pincha aniq dalillarga qarshilik ko‘rsatadi. J.Piaje kog-
nitiv egotsentrizmning o‘smirlik shaklini, birmuncha darajada
mukammal olamni yaratishga intilishda chegarasiz kuchni tafak-
kurga muhrlab qo‘yuvchi o‘smirning sodda idealizmi deb atagan.
Faqatgina kattalarning yangi ijtimoiy rollarini o‘ziga qabul
qilgan o‘smir qarama-qarshiliklar bilan to‘qnashadi tashqi vazi-
yat sharoitni inobatga olishni boshlaydi, yangi sohada mutloq in-
tellektual detsentratsiya markaziy bo'lgan ba’zi vazifalarni ma-
halliyga berish yuz beradi. J.Piaje o'spirinlikdan yetuklik yoshiga
o'tish davrida intellektning keyingi rivoji uni muayyan maqsadga
yo'naltirishga doir qator muammolarni e’tirof etgan.
Hayotiy dasturlarni tuzish davrida 15 yoshdan 20 yoshga qadar
intellekual differensiatsiya farqlanish jarayonini kuzatish mum
kin, birinchidan shaxsiy vazifalar bilan muvofiqlikda har bir indi
vid tomonidan o'ziga xos tarzda qo'llaniladigan umumiy-kognitiv
tuzilishlar, ikkinchidan faoliyatning turli sohalari uchun alohida
tuzilishlar hosil bo'ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: