Z. T. Karabayeva

3.7-rasm.  O‘nlab  izoshakllar  (CYP450)  garchan  ish  vazifasi  bir  maromda 
taqsimlanmagan  bo‘lsada,  kishilarda  moddalar  almashinuvi  jarayonidagi  “og‘ir 
ish” ning katta qismini bajaradi. CYP3A4/5 izoshakllar farmakologik dori vosita-
larining  moddalar  almashinuvi  jarayoni  davomida  katta  ahamiyatga  ega.  2E1 
ko‘plab sun’iy kimyoviy moddalar almashinuvida faol ishtirok etib, toksikologida 
katta ahamiyatga ega. 
1.  CYP  450    harakatining    molekulyar    jihatlari.  CYP  izoshakllar  o‘rta 
miqdordagi    500  aminokislotani  o‘z    ichiga  olgan  oqsil  moddalarni  tashkil  etadi. 
Aminokislotalar odatiy  48-56  кDa vazniga  ega.  Bu guruh vakillari asosan  jigarda 
uchraydi,  shuningdek,    CYP  3A  oqsillari  ta’siri  ichak  devorlarida  ham  namoyon 

---

 
 
75 
 
bo‘ladi. Boshqa to‘qimalar buyrak, o‘pka, tuxumdon, miya va terida ham uchraydi. 
Katalitik  bo‘lim  CYP  tizimining  markazini  namoyon  etadi,  bunga  sabab  u  gema 
guruhining  asosini  tashkil  etadi,  bu  guruh  oqsilga  bog‘liq.  Gem  (gemoglobinning  
tarkibida  oqsil  bo‘lmagan  qismi)  ning    ichki  qismidagi  qizil  qon  pigment 
gemoglobinning  kislorod  keltiruvchi  protez  guruhi  molekula  substratining 
oksidlanish  jarayonida  jadal  ravishda  oksidlanish-qaytaqaytarilish  reaktsiyalarini 
bosib  otadi  -  substrat  va  molekulyar  kislorodni  -  O
2   
tutashtirgandan  so‘ng  gem 
qayta tiklovchi kofaktor yordamida keluvchi ekvivalentlarning ta’minlanishi orqali 
oksidlanish-qaytaqaytarilish reaktsiyasiga duch kelib, P450 sitoxroma-reduktazlari 
yordamida amalga oshadi. 
 Xuddi elektostantsiya qo‘shni shaharni elektr manbai bilan ta’minlaganidek 
reduktaza  ham  muxim  yordamchi  oqsil  bo‘lib,    CYP  guruhiga  yaqin  joylashgan, 
har  bir  reduktaza  30  ga  yaqin  oqsillarni  qayta  tiklovchi  ekvivalentlar  bilan 
ta’minlaydi.    Billur  (Kristal)  tizimlarining  ortib  borishi  CYP  izoformalaridagi 
asosni  ksenobiotiklar  oksidlanishida  ta’minlab  beradi.  Ksenobiotik  CYP 
yordamida    oksidlanishi  uchun    gidrofobik  katalizator  bo‘limida  joylashgan 
bo‘lishi  lozim. 
2.    CYP    yo‘llarining    sekinlashuvi.    CYP  ning  qay  individual  izoshakli 
qiziqish  uyg‘otgan  dori  vositasini  metabolizm  jarayoniga  olib  kelishini  anglash 
organizmdagi  dori  vositalarining  o‘zaro  bog‘liqligini    qay  darajada  ekanligini 
tushunib  yetishga  turtki  bo‘ladi:  agar  bir  vaqtda  tanaga  yuborilayotgan  ikki  dori 
vositalari  jigarning aynan bir izoshakli uchun raqobatlashayotgan bo‘lsa, ular bir-
birini  organizmdan  siqib  chiqarishga  harakat  qiladi  va  bu  hayot  uchun  havfli 
bo‘lgan salbiy oqibatga olib kelishi mumkin. Bir qator klinik jihatdan ahamiyatga 
ega  bo‘lgan  dori  vositalarning  o‘zaro  bog‘liqlik  holatlari  tog‘ridan-tog‘ri  jigar 
izoformalarining o‘zaro bog‘liqlik darajasi bilan bog‘liq. 
 Normal vaziyatda individiumlar  biror  substrat ta’siri ostiga tushsa, u holda 
molekulalar uchun hech qanday qarshiliksiz  CYP ning  faol  bo‘lgan qismiga yo‘l 
ochiladi  (3.8-a  rasm).  Eng  ko‘p  o‘xshashlikka  ega  bo‘lgan  molekula  raqobat 
ingibitor  vazifasini  bajaradi  va  boshqa  molekulaga  (substratga)  to‘siqliq  qilib 

---

 
 
76 
 
oksidlanishni oldini oladi (3.8-b rasm). Bir-biri bilan raqobatli bo‘lgan ingibitorlar 
va substratlar ko‘pincha o‘xshash tizimga ega bo‘ladi.  
Bundan  farqli  o‘laroq  bir-biriga  o‘xshash  bo‘lmagan  ingibitorlar  va 
substratlar  bir-biri  bilan  raqobatlashmaydi,  bunday  hollarda  substratlar  hech 
qanday  to‘siqga  uchramaydi  (3.8-c  rasm).  Jismoniy  hihatdan  raqobat  ro‘y  berma-
gan vaqtdagi holat CYP tizimini o‘zgartiradi va faollik buziladi va substratlar bilan 
bo‘lgan o‘xshashlik kamayadi. Shu tarzda katolik samaradorlik qisqaradi.