Z. T. Karabayeva

3.8-rasm. Normal vaziyatda bir substratga bo‘lgan ta’sir katalizatorga yo‘lni hech 
bir  to‘siqsiz  ochib  beradi  (A),  bir-biriga  yod  bo‘lgan  moddalarning  o‘zaro 
toksikologik  jihatdan  bog‘liqlik  holati  ko‘p  hollarda  tuzilish  jihatdan  o‘xshash 
bo‘lgan  molekulalarni  bir-biriga  nisbatan  raqobatlashuviga  olib  keladi  (B), 
kamdan-kam hollarda toksik modda faol markazda o‘zgarish  sodir etadi (C).  
3.    Induktsiya.    Jigar  faoliyati  va  to‘qimalarning  ksenobiotiklar  metaboliz-
miga bo‘lgan layoqati ovqatlanish, yosh chekish va dori vositalarning ta’siri ostida 
o‘zgaradi.  Molekulyar  jihatdan  ksenobiotiklarning  uzoq  muddatli  ta’siri  jigar 
fermentlari darajasini oshiradi, bu holat induktsiya holati deb ataladi 

---

 
 
77 
 
4.    Polimorfızmlar.Ksenobiotik  bio-o‘zgarish    turlarining  genetik  hilma-
hilligi  dori  vositalari  va  boshqa  ksenobiotiklarning  toksikokinetik  jihatlaridagi 
o‘zaro hilma-hillikning asosiy sababidir. Gendagi aynan ma’lum bir aminokislota-
larda  farqlanuvchi  ksenobiotik  metabolizm  fermentlarining  genotipik  tafovutlari 
shaxsning  toksik  moddalarga  bo‘lgan  sezuvchanlik  holatini  o‘zgarishiga  olib 
keladi.  Bunday  holatlarni  o‘rganuvchi  toksikologiyaning  bo‘limi  toksikogenetika 
yoki  toksikogenomika  deb  ataladi.  Bu  bo‘limlar  genlarning  toksikologik  jihatini 
ahamiyatli  ravishda  keng  ko‘lamda  o‘rganadi.  Butun  dunyoning  1%  dan  ortiq 
aholisida  uchrovchi  ksenobiotik  bio-o‘zgarishlardagi  genetik  tafovutlarni  o‘rga-
nadi.  Genom  DNK  si  ketma-ketligidagi  bir  nukleotid  almashinuv  polimorfızm-
larning  keng  tarqalgan  shakli  hisoblanadi.  Ketma-ketlikning    boshqa  tafovutlari 
deoksinukleotidil,  genning  tafovut  nusxalari  (masalan,  takrorlanish)  va  genlar 
konversiyasi (masalan, xromosomalar rekombinatsiyasi orqali) ni o‘z  ichiga oladi. 
 Polimorfızmlarning  fenotipik  ta’siri  gen  va  gendagi  mutatsiyaga  uchragan 
gen  mahsulotiga  bog‘liq:  ba’zi  polimorfızmlar  ferment  faoliyatiga  minimal  ta’sit 
etadi,  boshqalari  esa  butunlay  funktsional  bo‘lmagan  oqsil  mahsulotlarini  keltirib 
chiqaradi.  Bunday  tafovutli  holatlar  muayyan  ksenobiotiklarning  metabolik 
taqdirini  ahamiyatli  ravishda  o‘zgartirib  yuborishi  mumkin.  Polimorfızmlar  
toksikogenetikaning deyarli barcha sohalarida ishtirok  etuvchi genlarda aniqlandi, 
tashuvchi    ksenobiotiklardan  tortib,  metabolizm  jarayonida  ishtirok  etuvchi    fer-
ment    katalizatorlarigacha,    shuningdek,  glyukuronidlashuv,  sulfatlashuv    va  
atsetatlashuvda.  Yuzlab  tadqiqot  ishlari  N-atsetllashuv  va  glutatyon  konyugatsiya 
bo‘yicha olib borildi. 
Tarixdan  asosiy  e’tibor  CYP2D6  polimorfızmlarga  qaratilgani  ma’lum, 
bunga sabab yurak-qon tomir kasalliklari dori vositasi debrizoksin va spartainlarga 
nisbatan  bo‘lgan  talab.  Debrizoksinning  singimaslik  holati  polimorfızmlarga 
bog‘liq  bo‘lib,  bemorlar  etnik  kelib  chiqishiga  ko‘ra  quyi-guruhlarga  ajratildi. 
Masalan  5-10%  Kavkazliklarda  metobollashuv-singish  yaxshi  kechmaydi,  osiyo 
aholisi orasida esa kasallik 1% tashkil etadi. Shu yosinda  CYP2D6 genida 110 dan 
ziyod  polimorfızmlar  topildi.  Aynan  bir  xromosomada  mavjud  genetik  varyantlar 

---

 
 
78 
 
allelle deyiladi. 
 Keng  ko‘lamdagi  CYP2D6  allellelarning  topilishi  kishilarni  aniq  fenotipik 
guruhlarga  ajratish  imkonini  berdi.  Ayni  paytda  3  guruh  mavjud  bo‘lib  bular 
yomon  singuvchi,  normal  singuvchi,  ultra-singuvchidir.  Yomon  singuvchi 
guruhiga  mansub  kishilar  ko‘pincha  G  →  A  o‘tish  ,  mutatsiya  jarayonida  bo‘ladi 
va hech qanday oqsil moddasi ishlab chiqarilmaydi. Ultra-singuvchi guruh fenotipi 
genlarning  takrorlanishi  natijasida  ro‘y  beradi,  shuni  aytib  o‘tish  joizki  bir  necha 
shved  oila  vakillarida  CYP2D6  genining  13  marotaba  qaytarilishi  kuzatilgan. 
So‘nggi yillarda AQShda o‘tkazilgan keng ko‘lamdagi izlanish ishlari ultra-singish 
genotipini  aholining  1,5%  da  aniqladi.  Bunday  holatlarni  o‘rganish  bemorlarning 
saraton  o‘simtasiga  qarshi  qo‘llaniladigan  dori  vositasi  tamoksifenning  toksiklik 
darajasini iloji boricha kamaytirish imkonini beradi.