Z sh. Shovqiyev, F. N. Oqbo‘tayiev

§1.20 Aerodrom inshootlarining ishonchliligi, ishlash
qobiliyati va xizmat muddati
Ishonchlilik, bu — inshootlarni ekspluatatsiya qilishning berilgan rejim-
larida, muayyan ko‗rsatkichlarning qiymatlarini ma‗lum chegaralar orasida 

---

tutib turish qobiliyati. Bu ko‗rsatkichlar (mustahkamlik, tep-tekislik, g‗adir-
budurlik va sh.k.) tasodifiy kattalikdir. Ularning ishonchliligi ko‗rsat-
kichlarning ta‗minlanganligi yoki ehtimolligi bilan tavsiflanadi. Ishonchlilik 
ehtimollar nazariyasiga asoslanadi va ekspluatatsiya qilish sharoitlariga qarab 
inshootlarning buzilmay ishlashini, uzoq ishlashini, ta‗mirga yaroqlilik va 
saqlanuvchanlikni o‗z ichiga oladi. Тasodifiy hodisaning ehtimolligi 0 va 1 
oralig‗idagi musbat raqamlar bilan o‗lchanadi. Nol ehtimollik hodisaning sodir 
bo‗lmasligini, birga teng ehtimollik esa- hodisa sodir bo‗lishi muqarrar ekan-
ligini bildiradi. 
Ishonchlilik nazariyasining asosiy tushunchasi buzilish, ya‗ni ishlash 
qobiliyatini yo‗qotish bo‗lib, u to‗satdan yoki asta-sekin sodir bo‗ladi. Ishlash 
qobiliyati—inshoot o‗ziga berilgan vazifani bajara olish holati, aerodromga 
nisbatan olganda havo kemalarining xavfsiz uchishi va qo‗nishini ta‗minlay ol-
ishi. Aerodrom inshootlari uchish ko‗rsatkichlariga mos kelishi kerak. Masa-
lan, xavfsizlikning yonlama yo‗laklariga yoki suv-oqava-drenaj tizimining 
quyilish joylariga chim yotqizilmagan bo‗lsa ham havo kemalari uchaveradi. 
Biroq, aerodrom qurilishining loyiha-texnikaviy hujjatlarida ko‗rsatilgan bar-
cha ishlar bajarilgandagina inshoot ishga yaroqli, deb hisoblanadi. 
Inshoot o‗z ish qobiliyatini uzluksiz saqlab qolishini «buzilmasdan ish-
lash» deyiladi. U buzilmasdan ishlash ehtimolligi va ta‗mirgacha o‗rtacha ish-
lagan vaqti bilan o‗lchanadi. Inshootning «uzoq ishlashi» uning ishlash qobili-
yatining, chegaraviy holat yaqinlashgunicha, joriy qarash va ta‗mir uchun zarur 
tanaffuslarni hisobga olgan holda davomiyligi bilan tavsiflanadi. 
Chegaraviy holatda inshootni ekspluatatsiya qilish to‗xtatilishi zarur, 
chunki bunda xavfsizlik talablari buziladi, ta‗mirning samarali chegarasidan 
chiqib ketiladi. Bunday inshoot ko‗rilayotgan vaziyatda tiklanmaydigan 
deyiladi. 
Inshootning ta‗mirlanishga va texnik ko‗rsatishga moslanganligini ta‗mir-
bop xususiyat deyiladi. U muayyan materiallar, mashinalar va texnologiya bi-
lan berilgan vaqt mobaynida ta‗mir qilish ehtimolligi nuqtai nazaridan qara-
ladi. Inshootning saqlanuvchanligi belgilangan ko‗rsatkichlarning qiymati 
berilgan oraliqlarda doimiy ravishda saqlanishini ko‗rsatadi. Inshootning xiz-
mat muddati, uni ekspluatatsiya qilish boshlangan kundan to chegaraviy ho-
latga tushguncha o‗tgan taqvim kunlari (yillari) bilan o‗lchanadi. 
Aerodrom inshootlari tabiatdagi to‗lqinli jarayonlar sharoitida ishlaydi. 
L.Ya. Sikermanning ko‗rsatishicha, o‗z holiga qaytmaydigan o‗zgarishlar 
(zanglash, eskirish va b.) ni keltirib chiqaradigan tabiat kuchlarining o‗zaro 
ta‗siri va odamning ta‗mir-tiklov ishlar bilan aralashuvi bir xil bo‗lmagan, 
o‗ziga xos to‗lqinli xususiyatga ega. «Тo‗lqinli tavsif» tushunchasi ostida ta-
biiy va sun'iy kuchlarning o‗zaro ta‗siri natijasida yuzaga keladigan tebranma 
jarayonlarni aks ettiruvchi grafiklar yoki matematik modellar tushuniladi. Aer-
odrom inshootlarining dinamik tizimlariga xos to‗lqinli tavsif bir nechta, har 
xil sikllardan iborat bo‗lib, ular asta-sekin qayta tiklanmaydigan chegaragacha 
pasayib boradi. 

---

(2.3-rasm).
aerodromlar ekspluatatsiyasi kitobidan