Z sh. Shovqiyev, F. N. Oqbo‘tayiev

1.3-rasm. Havo kemalari qo’nishga kirishdagi manevrlari sxemasi. 
a,b-kichik to’rtburchakli yo’nalishda; v-katta to’rtburchakli yo’nalishda;
I,II,III-qo’nishga kirishlar; 1-radiomarkerli radiostansiya, yaqin masifa; 
2- radiomarkerli radiostansiya, olis masofa; N-havo kemasining uchish 
balandligi. 
Har bir aerodrom uchun mahalliy sharoitlardan kelib chiqqan holda ma-
nevrlar sxemasi buzilib, quyidagilar ko‗zda tutiladi: havo kemasining yo‗l bur-
chagi SUQM dagi qo‗nish kursiga yaqin bo‗lganda qo‗nishga to‗g‗ri 
yo‗nalishdan kirib kelish; MURS ga qo‗nish kursiga teskari yo‗l burchagi bilan 
yaqinlashish; MURS ga qo‗nish kursiga perpendikulyarga yaqin yo‗l burchagi 
bilan yaqinlashish. 

---

Pasayish manevrlari, qo‗nishga kirish va aerodrom ustida uchish sxe-
malarini tuzish uchun chap va o‗ng to‗g‗ri burchakli yo‗nalishlar va qoidaga 
ko‗ra, chapga burilishlar asos bo‗lib xizmat qiladi. 
Kichik to‗g‗riburchakli yo‗nalish-aerodromga kichik balandlik bilan ya-
qinlashganda qo‗nishga kirish uchun asosiy manevr bo‗ladi. Aerodromga ya-
qinlashish turli yo‗nalishlar bilan bo‗lganda manevr uchastkalaridan turlicha 
foydalaniladi, xususan; I-aerodromga hisobiy kursga yaqin kurs bilan yaqin-
lashganda, havo kemasi qo‗nish chizig‗iga to‗rtinchi burilish rayonida chiqari-
ladi va to‗g‗ri chiziq bo‗yicha qo‗ndiriladi; II-aerodromga yaqinlashish qo‗nish 
kursiga teskari kurs bilan bo‗lsa, havo kemasi MURS traverzasida manevrga 
chiqariladi, keyin uchinchi va to‗rtinchi burilishga va qo‗nishga chiqadi; III-
aerodromga SUQM ga tik burchak bilan yaqinlashganda, havo kemasi III yoki 
III1 yaqinlashishning yo‗nalishiga qarab, uchinchi burilishga urinma yoki 
MURS orqali manevr qilinadi. MURS traverzasida manevrga kirilganda, agar 
manevr 1500 m dan pastroqda, birinchi burilish rayonida bajarilsa, havo ke-
masining qo‗nishi ta‗minlanadi. 
Qo‗nish aerodromiga yaqinlashish, odatda, kichik va o‗rta balandliklarda 
amalga oshiriladi, havo kemasini eshelondan pasaytirish trassaning oxirgi 
uchastkalarida bajariladi. Biroq, amalda shunday holatlar bo‗ladiki, havo yoki 
yer usti vaziyati, masalan, pastki eshelonlarning balandligi yoki baland 
to‗siqlar mavjudligi, havo kemasini aerodrom yaqinida pasaytirish mumkin 
bo‗lmaydi. Shuning uchun havo kemasini qo‗nish aerodromi ustida manevr bi-
lan pasaytirishga to‗g‗ri keladi. Bunda katta to‗g‗ri burchakli yo‗nalish asosiy 
manevr bo‗ladi. Uni bajarishda havo kemasi aerodromga 3900-4100 metr 
balandlikdagi qo‗nish kursi bilan yaqinlashadi. 
Manevrning dastlabki nuqtasi (MURS) dan uchib o‗tilgach, havo kemasi 
kursni o‗zgartirmasdan 2800 m gacha pasayib boradi. Bunday to‗g‗ri chiziq 
bo‗yicha pasayib uchish uzunligi taxminan 20 km ga boradi. 2800 m baland-
likdan 1800 ga qo‗shaloq so‗l burilish (birinchi va ikkinchisi to‗g‗ri qismsiz) 
bajariladi va qo‗nish kursiga teskari kursga chiqib, 1200 m gacha pasaytiriladi. 
Burilish radiusi og‗ish burchagiga qarab, 7,5-8 km (og‗ish 200 da) va 10,5 km 
(og‗ish 150 da) bo‗lishi mumkin. Ikkinchi burilishdan chiqib olgan havo ke-
masi teskari yo‗nalishda uchishda davom eta turib, doira bo‗yicha uchish bal-
anligigacha pasayadi. MURS traverzasidan uchib o‗tish ichida balandlik 400-
600 m; tezlik 350-400 km/soat bo‗ladi. MURS dan keyingi manevr 
to‗g‗riburchakli kichik yo‗nalishdagi manevrga o‗xshaydi. To‗g‗riburchakli 
katta yo‗nalishdagi manevrning umumiy uzunligi taxminan 40-42 km, eni esa 
16-20 km bo‗ladi. Ayrim aerodromlarda, relyef sharoitlari va havo 
bo‗shlig‗ining balandligiga qarab, faqat chap yoki o‗ng to‗g‗riburchakli katta 
yo‗nalishlar qo‗shni aerodrom vazifasini bajarishi mumkin. To‗g‗riburchakli 
yo‗nalish SUQM o‗qiga 90° burchak ostida bo‗lishi ham mumkin, bu, 
qo‗shaloq chap burilishga imkon bermaydi. 
Havo kemalari harakatini, havo trassalarda va birinchi kategoriyali MHY 
da HHB ning rayon markazi (HHBRM) dispetcheri, havo bo‗shlisining bel-
gilangan sektorlarida, qo‗shni RM, VPU, DPP va ZSHHB ning dispetcherlari, 

---

shuningdek, uchishlarni boshqarish punktlarining mansabdor shaxslar bilan 
kelishgan holda boshqaradi. 5000 km. dan uzoqqa, qo‗nmasdan uchayotgan 
havo kemasi harakatlarini boshqarishda, borilayotgan aerodromda murakkab 
meteorologik sharoit bo‗lganda HHB, RM dispetcherlari havo kemasi manzil-
dan 1500-2000 km berida paytida manzildagi meteorologik holat va SUQM 
ning ahvolini, zaxira aerodromlar holatini bilishi kerak va agarda sharoit 
yomonlashsa, bu haqda ekiрajga xabar berishi kerak. Manzil aeroportdagi RM 
dispetcherlari ham shunday ma‗lumotlarni trassadagi RM ga uzatishi lozim. 
Mahalliy havo yo‗llari (MHY) da havo kemalari harakatini boshqaradilar: bi-
rinchi kategoriyali MHYda RM va MDP dispetcherlari, belgilangan eshelon-
larda; ikkinchi kategoriyali MHY da - quyi eshelon balandliklarida MDP; 
MHY aerodromi atrofida - SDP yoki MHY, KDP; harakat xizmati mutax-
assislari bo‗lmagan aerodromlarda, havo kemalari ekiрajlari ko‗tarilish va 
qo‗nish uchun qaror qabul qilishlariga zaruriy ma‗lumotlarni berish aeroport 
boshlig‗i, operator-dispetcherlari va informator-dispetcherlar zimmasiga 
yuklanadi.