Z. N. Yulchiyeva kasbiy psixologiya

Adaptatsiya 
yoxud moslashuv sezgi organlari sezgirligining 
qo‘zg‘atuvchi ta’siri ostida o‘zgarishi demakdir. 
Bu hodisaning uch xil turini alohida ko‘rsatish mumkin: 
1.
Qo‘zg‘atuvchining uzoq muddat davomida ta’sir etishi 
jarayonida sezgining tamomila yo‘qolib qolishiga o‘xshaydi. 
Doimiy qo‘zg‘atuvchilar ta’sir qilgan taqdirda sezgi yo‘qolib qolish 

---

39 
xususiyatiga ega. Masalan, terining ustiga qo‘yilgan yengilgina yuk 
tezdayoq sezilmaydigan bo‘lib qoladi. Hid bilish sezgilari atrof- 
muhitga yoqimsiz hid yoyilganidan keyin ko‘p o‘tmay batamom 
yo‘qolib qolishi ham oddiy bir hodisadir; 
2.
Adaptatsiya – kuchli qo‘zg‘atuvchining ta’siri ostida 
sezgining zaiflashib qolishi. Masalan: sovuq qo‘zg‘atuvchi hosil 
qiladigan sezgining jadalligi qo‘lni sovuq suvga solganda susayadi. 
Biz yarim qorong‘u xonadan yorqin yoritilgan joyga chiqqanimizda 
oldiniga ko‘zlarimiz qamashadi va tevarak-atrofdagi biror-bir 
narsaning farqiga yeta olmaydigan bo‘lib qolamiz, birmuncha vaqt 
o‘tgandan keyin esa ko‘rish analizatorlarining sezuvchanligi keskin 
susayib, biz odatdagidek ko‘ra boshlaymiz; 
3.
Kuchsiz qo‘zg‘atuvchining ta’siri ostida sezgirlikning orti- 
shi ham adaptatsiya deb ataladi. 
Muhandis faoliyatida ham sezgining o‘rni beqiyosdir. Kasbiy 
sezgirlik his qilish jarayonlarini mashq qildirish orqali rivojlan-
tiriladi. Bu xususiyat faoliyat davomida shakllanib boradi. Masalan, 
muhandis o‘z faoliyati mobaynida mashina tovushidan undagi tex-
nik nosozliklarni aniqlay boshlaydi. 
Idrok va uning muhandis xodimlar faoliyatida tutgan o‘rni. 
Idrok sezgiga nisbatan murakkab va mazmundor psixik jarayon 
hisoblanganligi sababli barcha ruhiy holatlar, hodisalar, xusu-
siyatlar, xossalar va inson ongining yaxlit mazmuni, egallangan 
bilimlar, tajribalar, ko‘nikmalar bir davrning o‘zida namoyon 
bo‘ladi, aks ettirishda ishtirok etadi. 
Narsa yoki hodisalarning sezgi a’zolariga bevosita ta’siri 
jarayonida kishi ongida uning aks etishi 
idrok 
deb ataladi. 
Idrok etish jarayonida alohida holdagi sezgilarning tartibga 
solinishi hamda narsa va voqea-hodisalarning yaxlit obrazlarga 
birlashuvi yuz beradi. 
Qo‘zg‘atuvchining alohida xususiyatlari aks etadigan sezgilar-
dan farqli o‘laroq, idrok narsalarni uning hamma xususiyatlari bilan 
birgalikda aks ettiradi. Bunda idrok alohida sezgilar yig‘indisi 
tarzida emas, balki hissiy bilishning o‘ziga xos xususiyatlari bilan 
sifat jihatidan yuqori bosqichi sifatida tasavvur qilinadi. 

---

40 
Muhandis xodimlar faoliyatida idrok kasbiy faoliyat uchun 
muhim ahamiyat kasb etadigan hodisa, holat, obyektlardan pred-
metli ravishda kerakli narsalarni ajratib olib, yaxlit holda ongida aks 
ettirish, oddiy shaxs ko‘ra olmaydigan holatlardagi narsalarni tez va 
oson ilg‘ash jarayonidir. Yaxshi rivojlanmagan kasbiy idrok xodim-
da illyuzion (noto‘g‘ri) idrok qilish xususiyatini shakllantiradi. 
Shu nuqtayi nazardan idrok muhandis xodimlarining kasbiy 
faoliyatida muayyan o‘ziga xos xususiyatlarni namoyon etadi. Ya’ni 
muhandis xodim aniq ma’lumot olish uchun guvoh, jabrlanuvchi, 
gumon qilinuvchi yoki ayblanuvchini kuzatayotganda o‘rganila-
yotgan obyekt to‘g‘risida turli ko‘rinishlarda olingan tasavvur va 
tushunchalarni yaxlit holatda idrok qiladi. Muhandis xodimlar 
voqelikni to‘g‘ri idrok etishlari uchun uning prinsiplariga rioya 
qilishlari zarur. 
Idrok qilish tamoyillari quyidagilar: 
– 
bilish zarur bo‘lgan holat yuzasidan miyada aniq aqliy zanjir 
tuzish; 
–
sezgi a’zolarining imkoniyatlaridan to‘liq foydalanish; 
–
o‘rganilayotgan obyektga nisbatan qiziqish uyg‘otish; 
Idrok qilish prinsiplari asosida xodim turli nuqtayi nazarlarni, 
masofadan, vaziyatdan, holatning yoritilish darajasi, sharoitdan 
kelib chiqib, obyektdan olgan taassurotlarni tahlil qiladi.