Z. N. Mamarajabova ona tili o’qitish maxsus metodikasi

Savol va topshiriqlar

1.	Bog‘langan nutqni shakllantirishga quyilgan pedagogik talablarni
tavsiflang.
2.	Nutqni rivojlantirish darslarida o‘quvchilarga differensial
yondashuv yo‘nalishlarini yoriting.
3.	Bog‘langan nutq rivojlantirish bo‘yicha ish turlarini yoriting.
4.	Devoriy gazetaga maqola yozish uslubiyatini tavsiflang.
5.	Insholar tasnifini yoriting.
6.	Bayon va insho yozish bo‘yicha ish turlariga misol keltiring.
7.	Tanlangan matn asosida bayon zish bo‘yicha dars ishlanmasini
tuzing.

152

61. 
    –BО‘LIM ESHITISHIDA NUQSONI BO‘LGAN BOLALAR MAKTABIDA O‘QISH METODIKASI
    

I –BOB. Eshitishda nuqsoni mavjud bolalarni о‘qishga о‘rgatish uslubiyati


I .1-§. Maxsus maktabda о‘qish darslarining vazifasi va ahamiyati

Amaliy nuqtai nazardan adabiyotshunoslikning asosiy qoidalaridan biri – badiiy asarning yaxlitligi tushunchasi favqulodda qimmatlidir. Badiiy matnni kо‘p darajali va ayni paytda yaxlit tuzilma siatida о‘rganayotib, zamonaviy tadqiqotchilar unda qator о‘zaro bog‘langan turli xarakterdagi va umumlashtirish darajasidagi fikrlarni ajratadi. Y.B.Boreyevning fikricha,badiiy asar dunyoning kо‘p qatlamliligini saqlab qoladi, biroq undan nusxa kо‘chirmaydi, balki о‘z modelini yaratadi²⁶. Obraz plastikasining о‘zida dunyoning badiiy manzarasi elementlarini qayta guruhlash rо‘y beradi, asar strukturasini tashkil qiladigan qatlamlar (plastlar) iyerarxiyasi tarixan о‘zgaradi [Boreyev 2002: 234]²⁷. Olim oltita qatlamni farqlaydi. Birinchi qatlamda insonning о‘z-о‘zini shaxs sifatida anglashi, insonning о‘zi haqidagi о‘z tasavvurlari badiiy tasvirlanadi. Bu plast asarda “kо‘ngil dialektikasi”ni ochib beradi. Ikkinchi qatlam insonning boshqa inson bilan kommunikatsiyalarini ochib beradi. Uchinchisi

– asardagi bosh ijtimoiy-siyosiy muammoni (problematikani) о‘zida jamlaydi. Tо‘rtinchi qatlam – shaxs va ijtimoiy muhit. Beshinchisi – shaxs va uni о‘rab turgan “qо‘lda yaasalgan, ikkinchi” dunyo. Oltinchisi – inson va koinot. Bu plast – falsafiy problematika tashuvchisi. Bunda tо‘rtinchi, beshinchi va oltinchi plastda makon, vaqt va rang dunyoning badiiy konsepsiyasini konkretlashtirish (aniqlashtirish) usullari sifatida gavdalanadi.

Badiiy asarning yaxlitligini tushuntirishda L.I. Timofeyevning yondashuvi, bizningcha, qimmatlidir [1959]²⁸. Olim ta’kidlaydiki, obraz – bu inson hayotining muayyan (konkret) va ayni paytda umumlashma manzarasi bо‘lib, tо‘qima yordamida yaratiladi, estetik ahamiyatga ega bо‘ladi. Asarning о‘zi murakkab yagona fikr, asarning bosh g‘oyasi bilan tashkil qilingan g‘oyaviy butunlik, yozuvchi umumlashmalari zanjiri, uning voqelik bilan bog‘liq kuzatishlari qatoridir [Timofeyev 1959: 122]²⁹. Badiiy asarda insonlar, ularning о‘zaro munosabatlari, murakkab butunlikni hosil qiladigan hodisalarning murakkab tizimi tasvirlanadi. Badiiy asarning yaxlitligi voqelikni obrazli aks ettirish tabiatidan kelib chiqadi.

V.YE. Xalizevning qarashlagriga muvofiq, estetikfaoliyat qandaydir tugallangan va yaxlit (narsa) sifatida tushuniladigan yakkalik predmetlar sifatida ta’riflanadi³⁰. Muallif aynan idrok qilinadiganlarning yaxlitligi uni estetik bilishning

26. 
    Борев Ю.Б. Эстетика. — М.: Высшая школа, 2002. - 511 с.
    

26. 
    Борев Ю.Б. Эстетика. — М.: Высшая школа, 2002. - 234 с.
    

26. 
    Тимофеев Л.И. Основы теории литературы. - М.: 1959, 122 с
    

26. 
    Тимофеев Л.И. Основы теории литературы. - М.: 1959, 122 с
    

26. 
    Хализев В.Е. Теория литературы. - М.: Высшая школа, 2002. — 437 с.
    

153
asosiy manbasini tashkil qilishini ta’kidlaydi. V.YE. Xalizev bildirgan nuqtai nazar V.I. Tyupaning yaxlitlik predmetning idrok qiluvchida unga nisbatan yagona reaksiyani va umumiy taassurotni keltirib chiqaradigan qiyin belgilanadigan sifati ekani haqidagi quyidagi fikrlari bilan mos keladi³¹: nimaning bо‘lmasin yaxlitligi о‘zi uchun yetarlilik, tugallanganlik, individual tо‘liqlik va ortiqcha emaslik holatidir... Yaxlitlik obyektning uni tushunib yoqtirishga moyillik uyg‘otadigan holati [V.I. Tyupa 1987: 20].

Shunday qilib, badiiy asarni faqat maqsadli va yaxlit idrok qilishgina estetik kechinmalar paydo bо‘lishiga olib keladi. Tadqiqotimiz doirasida bu qoida badiiy asarning mohiyatini tushunish uchun favqulodda muhimdir. Fikrimizcha, darslarda asarni tahlil qilishdagi ortiqcha ratsionalizm idrokning yaxlitligi buzilishi va estetik kechinmalarning kamayishiga olib keladi.

Adabiy asarning murakkabligi va yaxlitligini tushunish uchun shakl va mazmunning uzviy aloqadorligi masalalari muhim. M.S. Kagan [1978], L.I. Timofeyev [1959], V.YE. Xalizev [2002] tadqiqotlarida ta’kidlanishicha, mazmun shaklning mazmunga о‘tishi va shakl mazmunning shaklga о‘tishidir³².

L.I. Timofeyev, asar mazmunining murakkabligini ta’riflab, uning uchta komponentini ajratib kо‘rsatadi. Bular: keng ma’noda obyektiv-tarixiy mazmun; g‘oyaviy mazmun, ya’ni adibning tasvirlanayotgan hodisaga nisbatan faol, subyektiv munosabati; asarda bevosita mustahkamlangan bevosita mazmun, ya’ni xarakterlar va hodisalar, qahramonlarning xatti-harakatlari va kechinmalari. Tadqiqotchining fikricha, shakl faqat bevosita mazmunga daxldor va uning barcha tomonlarini qamrab oladi³³.

M.S. Kagan san’atning ichki (uning mazmunini obrazli konkretlashtirish usuli) va tashqi (badiiy obrazlarning moddiy jismi) shaklini farqlaydi³⁴. Har ikkala shakl о‘zaro bog‘liq, bir necha rivojlanish bosqichini bosib о‘tadi, biroq ichki va tashqi shaklning harakatlanish mantiqi turlicha. Ichki shakl asarni yaratish jarayonida mazmun bilan uzviy bog‘liq. U asar mazmunini tashkillashtiradi va faqat u bilan birga о‘zgaradi, shu tarzda mazmunga bevosita bog‘lanadi. Tashqi shakl yozuvchiga g‘oya tug‘ilgan vaqtdayoq kо‘rinadi, biroq asarni yaratishning oxirgi bosqichida u ma’lum bо‘ladi. Tadiiy asarda mazmun, ichki va tashqi shakl birlikda mavjud bо‘ladi. Rasmiylashtirish (bezash) vositasida mazmun aniqlik kasb etadi, shakl esa mazmunli kо‘rinish hosil qiladi. Mazmun va shaklning bu kabi bir-biriga о‘zaro kirib

31. 
    Тюпа В.И. Художественность литературного произведения. Красноярск: Изд-во Красноярского университета, 1987. — С. 217.
    

³²Каган М.С. Социальные функции искусства. — JL: Знание, 1978. - 34 с.

Тимофеев Л.И. Основы теории литературы. - М.: 1959, 122 с

Хализев В.Е. Теория литературы. - М.: Высшая школа, 2002. — 437 с.

33. 
    Тимофеев Л.И. Основы теории литературы. - М.: 1959, 122 с
    

33. 
    Каган М.С. Социальные функции искусства. — Л: Знание, 1978. - 34 с.
    

154
borishi asarni yaxlit va tugallangan qiladi. Mazkur asosda adabiy ta’lim — eshitishda nuqsoni bо‘lgan о‘quvchilarni kitobxonlik kompetentligini shakllantirish va shaxsiy intelektual, ma’naviy va estetik rivojlantirishga qaratilgan nutqiy, kitobxonlik va adabiy-ijodiy faoliyatining integratsiyasi degan xulosaga kelish mumkin. Tadqiqot natijalari asosida maxsus ta’lim tizimida adabiy ta’limning ta’limiy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi- korreksion, dunyoni maqsadli hissiy anglash, g‘oyaviy, estetik, vazifalari tavsif qilindi.