98
muddatlarning, aktivlarning diversifikatsiyasini qo‘llab-quvvat-
lash;
-
foiz stavkaning o‘zgarish bosqichlariga bankning aktiv va
passivlarini boshqarish strategiyasini mos tanlash. Masalan, past
foiz stavkalarning o‘sishi kuzatilganda majburiyatlar bo‘yicha
mablag‘lar muddatini oshirish, o‘rnatilgan foiz stavkalardagi
kreditlar
hajmini
kamaytirish,
investitsiya
muddatlarini
qisqartirish, uzoq muddatli qarzlarni jalb qilish va kredit limitlarini
yopishga to‘g‘ri keladi.
Tijorat banklari har bir aniq kelishuvlarida foiz me’yorini
hisoblaganda quyidagilar e’tiborga olinadi:
- ta’minlangan ssudalar buyicha eng kreditga layoqatli
mijozlar uchun aniq muddatga beriladigan bazaviy foiz
stavkasining darajasini;
- har bir alohida kelishuvning shartlarini inobatga olgan holda
tavakkalchilik uchun qo‘shimcha to‘lov.
G‘arb mamlakatlarining pul-kredit munosabatlarida turli xil
foiz stavkalari qo‘llaniladi. 1-darajali
foiz stavkasi Markaziy
bankning qayta moliyalash foiz stavkasi hisoblanadi. Bu muhim
ahamiyatga ega. Stavkaning Markaziy bank tomonidan pasayti-
rilishi bozorda kredit resurslarining taklifini kupayishiga va
arzonlashishiga olib keladi. Bu foiz stavkasining pasaytirshdan
maqsad – investitsiya harakatini tezlashtirish, mamlakatning
iqtisodiy o‘sishiga turtki berishdir.
Qayta moliyalash foiz stavkasini
oshirish orqali pul-kredit
hajmining qiskarishiga, inflyatsiya sur’atining pasayishiga, shu
bilan birga, iqtisodiyotga investitsiyalar hajmining qisqarishiga
olib keladi. Demak, Markaziy bankning qayta moliyalashtiruvchi
foiz siyosati inflyatsiya darajasini hamda iqtisodiy o‘sish
harakatlarini hisobga olgan holda mamlakatning pul-kredit
tizimining holatidan kelib chiqib amalga oshirilishi kerak.
Tijorat banklarining foiz siyosati ikki assosiy yo‘nalishni uz
ichiga oladi. Birinchisi, bu bank
resurslarini yaratishda
mablag‘larni jalb qilish jarayonida olib boriladigan foiz siyosati,
ikkinchisi, banklar tomonidan resurslarni joylashtirish sohasida
99
olib boriladigan foiz siyosatidir.
Kreditlar va depozitlar bo‘yicha foiz to‘lash vaqtida emas,
balki foyda ko‘rish davrida hisoblanib, moliyaviy hisobotlarda
davriylikka mos aks ettirilib borilishi lozim. Depozit va kreditlar
bo‘yicha hisoblangan foizlarni ifodalash uchun har bir depozit turi
va kredit bo‘yicha alohida hisob varaqlar ochiladi.
Depozitlar va kreditlar bo‘yicha
foiz stavkalari, ularning
summasi, ularni tulash vakti davri, tulash shartlari va boshqalar
mijoz bilan bank o‘rtasida kelishib olinadi va tuziladigan
shartnomada aks ettiriladi. Kreditlar bo‘yicha foiz stavkalar
kreditning muddati, qarz oluvchi tomondan tavsiya qilingan garov
holati va qiymati,
uning likvidligiga, kredit resurslari bahosiga,
kredit tavakkalchiligining darajasiga ko‘ra tijorat banki tomonidan
mustaqil belgilanadi va u kredit shartnomasida aks ettiriladi.
Kredit bo‘yicha foizlar muddati kelganda, memorial order bilan
rasmiylashtirilib, mijozning asosiy talab qilib olinguncha bo‘lgan
depozit varag‘idan grafik bo‘yicha undirib olinadi.
Foizlarni hisoblash quyidagi formula bo‘yicha amalga oshiri-
ladi:
summa*foiz stavkasi*amaldagi kunlar soni 365
Banklar orasidagi resurslarni jalb qilish uchun raqobatli
kurashda muhim vosita bo‘lib turlicha foiz siyosati hisoblanadi,
chunki qo‘yilgan mablag‘larga
daromad olish mijozlarning
qo‘yilma qo‘yishga undovchi muhim omil hisoblanadi. Depozit
foiz stavkalari darajasini har bir tijorat banki O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy Banki hisob stavkasi, pul bozori holati va
o‘zining depozit siyosatidan kelib chiqib, mustaqil ravishda
belgilaydi. Depozit schyotlarining alohida ko‘rinishlari bo‘yicha
daromad hajmi qo‘yilma muddati, summasi, hisobvarag‘ini amal
qilish xususiyati, xizmatlar
hajmi va xarakteri va nihoyat,
mijozning qo‘yilma shartnomasi shartlariga amal qilishiga bog‘liq.
Talab qilingungacha bo‘lgan depozitlar bo‘yicha hisob
varaqalari egalari tomonidan joriy operatsiyalarni amalga oshirish
uchun ishlatiladi va ular qoldiqning nomuntazamligi bilan
xarakterlanadi.
Shuning
uchun
bunday
schyotlar
guruhi
100
daromadlik darajasi bilan ajralib turadi. Yuridik shaxslarga
ochilgan talab qilinguncha hisobvaraqalaridagi mablag‘lar qoldig‘i
bo‘yicha foizlar umuman to‘lanmasligi mumkin. Bunday foyda,
odatda, mijozlarni hisob kassa xizmatlari uchun to‘lov
mablag‘larini talab qilinguncha hisobvaraqalarda mablag‘larni
minimallashtirish va ortiqcha summalarni qo‘yilmalarning
daromadliroq shakllariga joylashtirishga undaydi.
Jismoniy shaxslar uchun ochilgan talab qilinguncha varaqalar
bo‘yicha foizlar deyarli majburiy tartibda o‘rnatiladi, ammo u
bo‘yicha daromad hamisha muddatli qo‘yilmalarga qaraganda
pastroq bo‘ladi. Muddatli qo‘yilmalar bo‘yicha
foiz stavkasi
hajmini o‘rnatishdagi muhim omil bo‘lib, mablag‘lar joylashti-
rilgan muddat hisoblanadi.
Markaziy bank emissiya markazi sifatida makroiqtisodiy
darajadagi pul aylanishi hamda bank tizimining likvidliligi nuqtai
nazaridan tijorat banklarining ular tomonidan jalb qilingan
mablag‘lardan foydalanish imkoniyatlarini doimiy ravishda
tartibga solib turadi.
Aktiv va passivlar, foiz stavkalarning muddatlariga bog‘liq
holda foiz marjasining o‘zgarishi quyidagicha ifodalanadi:
Do'stlaringiz bilan baham: 
