Z. Mamadiyarov, A. Norov, O‘. Haydarov

5.3. Banklarning qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha tijorat va 
investitsion operatsiyalari 
Iqtisodiy adabiyotlarda «innovatsiya» so‘zining ma’nosi bir 
qancha ma’noda ishlatiladi. Ishlab chiqarish takror ishlab chiqarish 
jarayonida termin kapital qo‘yilma ma’nosini bildiradi. Bu pul 
mablag‘larining takror ishlab chiqarish jarayonining kengaytiri-
lishiga ishlatilishini anglatadi. 
Investitsiyani mulkiy tomondan qo‘yilmalarga ishlatilishi – bu 
kompaniyani korxonaning real aktivlariga yoki shaxsiy mulkka 
joylashtirilishi deganidir. 
Moliyaviy faoliyat amaliyoti bo‘yicha ya’ni investitsiyani 
moliyaviy tomondan tushuniladigan tushunchasi esa – bu kapitalni 
qiymatini saqlash yoki ko‘paytirish (ijobiy miqdor keltirish 
maqsadida) joylashtirish uslubiga aytiladi. 
Investitsiya yoki kapital qo‘yilma deganda, umuman, iqtisodiy 
subyektni ixtiyorida bo‘lgan mablag‘larni (kelishi) ist’emolidan 
voz kechib kelgusida yaxshi hayot kechirishi uchun mablag‘larni 

---

118 
ko‘paytirishi uchun foydalanishidir. 
Investitsion faoliyatning asoiy belgilari bo‘lib quyidagilar 
hisoblanadi: 
- kapitalning vaqtinchalik yo‘qotilgan ist’emol qiymatini 
(likvidligini kapitalning vaqtinchalik yo‘qotilgan ist’emol qiymati-
ni (likvidligini) qaytib kelmasligi; (bo‘lmasligi). 
- boshlang‘ich farovonlik darajasini o‘sishini kutish; 
- uzoq muddatga qo‘yilgan kapitalning natijasini noaniqliligi; 
Shunday qilib investitsion jarayon – bu vaqtinchalik bo‘sh pul 
mablag‘lari bor bo‘lgan shaxslar bilan, pul mablag‘larining talabi 
bo‘lganlar o‘rtasidagi ma’lumotlarni berish mexanizmidir. Tijorat 
banklari investitsion faoliyati – bu bankning pul mablag‘larining 
ustav fondiga qimmatbaho toshlar va boshqa obyektlarga 
joylashtirishidir. 
Investitsiya maqsadiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi; 
1) To‘g‘ri investitsiyalar – bu investitsiya obyektini bevosita 
boshqarish maqsadida amalga oshiriladigan investitsiyalardir. 
Agar bunday investitsiyalar qimmatli qog‘ozlarga qo‘yilsa u holda 
korxonaning kontrol paketini sotib olishi kerak. Masalan 
investitsiyalar mulk, ishsizlik patent va boshqalar ham bo‘lishi 
mumkin. 
2) Portfel investitsiyalari – qimmatbaho qog‘ozlar portfelini 
tashkil qilish uchun kontrol paketini tashkil qilmasdan va 
investitsiya obyektini to‘g‘ridan to‘g‘ri bevosita faoliyatidir. 
Agar to‘g‘ri investitsiyalar bank o‘z faoliyatini boshqa sohada 
ta’sirini kengaytirish maqsadida amalga oshirilsa, bank portfel 
investitsiyalari 
(qimmatbaho 
qog‘ozlar 
portfeli) 
quyidagi 
funksiyalarni amalga oshiradi: 
- bank daromadlari boshqarilishi; agar banka qarzlari bo‘yicha 
kreditlari foizi (daromadi) pasaysa, qimmatbaho kog‘ozlar 
bo‘yicha daromadi ko‘tarilishi mumkin: 
- bank kredit portfelidan keladigan kredit risklarini to‘plash 
maqsadida, yaxshi qimmatbaho qog‘ozlari sotib olishi yoki saqlab 
turishi mumkin. Bu o‘z navbatida bankning kredit risklari 
pasaytirishi mumkin. 

---

119 
- geografik diversifikatsiyani ta’minlashi mumkin. 
- bankning soliq pasaytirishi mumkin. Ba’zi qimmatbaho 
kog‘ozlar soliqqa tortilmaydi yoki pas foizda soliqqa tortiladi. 
- bozor foiz stavkalarning o‘zgarishi jarayonida (sharoitida) 
bank yo‘qotishlarini sug‘urtalaydi. 
- bank aktivlari portfelini o‘zgartiruvchanligini ta’minlashi 
mumkin. 
- bank balansi moliyaviy ko‘rsatkichlarni yaxshilashga imkon 
yaratadi. 
Banklarning investitsiyalariga ko‘rsatkichlarini yaxshilashga 
imkon yaratadi. 
Banklarning investitsiyalariga odatda, 1 yilgacha qoplash 
muddatiga ega bo‘lgan qimmatbaho qog‘ozlarni kiritish mumkin. 
Banklarning investitsion operatsiyalarini o‘tkazishdan asosiy 
maqsad: 
- bankning daromad bazasini kengaytirish va diavrsifi-
katsiyalash; 
- bank faoliyati turlarini kengaytirish asosida hamda bank 
risklarini umumiy darajasini pasaytirish hisobiga – bankning moli-
yaviy barqarorligini oshirish; 
- bankning mijoz va mablag‘lar bazasini xizmatlar to‘rini, 
fiskal (docherniy) moliya institutlarini tashkil qilish hisobiga 
kengaytirish; 
- mijozlarga bo‘lgan ta’sirni kuchaytirish (qimmatbaho 
qog‘ozlar portfelini sotib olish hisobiga). 
Asosan bankning investitsiyalari deganda, bank tomonidan 
kapital xarakterga (belgiga) yega bo‘lgan xarakterni va 
qimmatbaho qog‘ozlarni sotib olishga yo‘naltirilgan muddatli 
kreditlash yoki moliyalashtirish tushuniladi. 
Banklar tomonidan faoliyat amalga oshirilishi mumkin: 
•
Brokerlik faoliyati. 
•
Dilerlik faoliyati. 
•
Depozit faoliyati.
•
Qimmatbaho qog‘ozlar bilan mablag‘larga (qimmatbaho 
qog‘ozlar bilan bog‘liq bo‘lgan) o‘tkazish bilan bog‘liq 

---

120 
bo‘lgan hisob-kliring faoliyati. 
•
Aksionerlar resrini olib borish va saqlash faoliyati. 
•
Qimmatbaho qog‘ozlar savdosini tashkil etish faoliyati. 
O‘zbekistonda iqtisodiyotni qayta ko‘rishning o‘ziga xos 
xususiyatlaridan biri – bank sohasini isloh qilish bilan birgalikda, 
qimmatli qogozlar bozorini, shunindek, moliya bozorining boshqa 
segment (bo‘g‘in)larini ham yaratishdan iboratdir. Ma’lumki, bank 
tizimi va qimmatbaho qog‘ozlar bozori iqtisodiyotning tezkorlik 
bilan rivojlanib boruvchi sohalari bo‘lib, texnologiyada ham, 
tashkil yetishda ham eng tomonlarini, novatorlikni o‘z ichiga 
qamrab oladi. Qimmatbaho qogozlar bozori va moliya bozori 
obyektlari hamda subyektlari o‘ta qat’iy tartibga solinganligi, 
tuzilmalashtirilganligi va sertarmoqligi tufayli eng kichik 
o‘zgarishlar, shu jumladan, me’yoriy-huquqiy bazadagi o‘zgarish-
lar ham qimmatbaho qogozlar bozori va bank tizimi faoliyatiga 
ta’sir ko‘rsatadi.