Z. Mamadiyarov, A. Norov, O‘. Haydarov

4-chizma 
Moliya bozorining tarkibiy tuzilishi 
Moliya bozorlari – bu, pul oqimlarini mulk egalaridan qarz 
oluvchilarga qarata yo‘naltira oladigan bozor institutlarining 
yig‘indisidir. 
Moliya bozorlari ko‘p turdagi xilma-xil “kanallardan” iborat 
bo‘lib, ushbu kanallar orqali pul mablag‘lari egalaridan qarz 
oluvchilarga oqib o‘tadi. Ushbu kanallar asosan 2 guruxga 
bo‘linadi, ya’ni: 
1. To‘g‘ridan to‘g‘ri moliyalashtirish kanallari. Ushbu kanallar 
bo‘yicha pul mablag‘lari bevosita pul egalaridan qarz oluvchilarga 
Moliya bozori 
Sarmoyalar bozori 
Pul bozori 
Valyuta bozori 
Kredit resurslari
(Ssuda) 
Qimmatli qog’ozlar 
bozori 
Banklararo 
bozor 
Aksiyalar 
bozori 
Korporativ 
obligatsiyalar 
bozori
Davlat qisqa 
muddatli 
obligatsiyalar 
Veksel 
bozori 
Depozit 
sertifikatlar 
bozori 

---

111 
oqib o‘tadi. Mazkur to‘g‘ridan-to‘g‘ri moliyalashtirishning o‘zini 
2 (ikki) kichik guruhga bo‘lish mumkin, ya’ni: 
a) kapitalni moliyalashtirish. Ushbu har qanday ko‘rinishdagi 
kelishuvdan iborat bo‘lib, unga asosan investitsiya qilish niyati 
bo‘lgan pul mablag‘ining egasiga firmaning mulkida ulush 
ishtirokiga ega bo‘lish huquqi evaziga, uning pul mablaglarini 
oladi. Bunga yaqqol misol bo‘lib, korporatsiya tomonidan oddiy 
aksiyalarni sotilishi hisoblanadi. 
Oddiy aksiya – bu, korporatsiya mulkidagi ulushga egalik 
to‘g‘risidagi sertifikatdir hamda o‘z egasiga korporatsiya 
tomonidan olingan foydaning bir qismiga davogarlik qilish 
huqiqini beradi; 
b) qarz (zayom) olish orqali moliyalashtirish (debt finance) - 
ushbu toifaga xar qanday kelishuv kirib, unga asosan firma 
investitsiyalarni amalga oshirish maqsadida pul mablag‘larini 
qarzga, ularni kelishilgan foizlari bilan kelgusida so‘ndirish 
buyicha majburiyatni o‘z zimmasiga oladi. Ushbu xolatda kreditor 
shaxs, aksiyadagiga o‘xshash firma mulkidagi ulush ishtiroki 
xuquqiga ega bo‘lmaydi. Bunga, koorporatsiyalar tomonidan 
obligatsiyalar sotilishini misol sifatida keltirish mumkin. 
2. Moliyalashtirishning kanallari. Egri kanallar orqali moli-
yalashtirishda oila xo‘jaliklaridan firmalarga oqib o‘tayotgan pul 
mablag‘lari maxsus institutlar orqali oqib o‘tadi. Bunday 
institutlarga banklar, o‘zaro fondlar, sug‘urta kompaniyalari 
kiradi. Ushbu turdagi tashkilotlar – moliyaviy vositachilar deb 
ataladi. 
Moliyaviy bozordagi pul sarmoyalari birinchi bor qarashda 
stixiyali asosda taqsimlanilayotgandek tuyuladi, ammo ushbu 
tushuncha yuzakidir. Ushbu bozordagi pul sarmoyalarning 
taqsimoti va qayta taqsimoti, jamiyatdagi o‘zgarishlarga o‘ta 
sezgir va ta’sirchan mexanizm bo‘lmish talab va taklif mexanizmi 
orqali amalga oshadi.
Qimmatli qog‘ozlar bozorida moliyaviy vositachilar sifatida 
maydonga odatda brokerlar va dilerlar chiqadi. 
Broker – qimmatli qog‘ozlar bozorining professional ishtirok-

---

112 
chisi bo‘lib, brokerlik faoliyati bilan shug‘ullanadi. Ya’ni, ushbu 
davlatda qimmatli qog‘ozlar muomalasini tartibga soluvchi 
qonunlarga muvofiq, ishonch bildirilgan shaxs yoki komissioner 
sifatida qimmatli qog‘ozlar bilan fuqarolik-huquqiy shartnoma-
larini, topshiriq-shartnomasi yoki komissiya hamda ishonch 
asosida amalga oshirilgan operatsiyalar brokerlik faoliyatiga 
kiradi. 
Brokerlar sifatida bozorda jismoniy va yuridik shaxslar 
harakat qilishi mumkin. Fond bozoridagi professional brokerlik 
faoliyati maxsus tartibda olinadigan litsenziya asosida amalga 
oshiriladi. 
Diler – bu, qimmatli qog‘ozlar bozorining professional 
ishtirokchisi bo‘lib (yuridik yoki jismoniy shaxs, u dilerlik 
faoliyatini amalga oshiradi. Ya’ni, “qimmatli qog‘ozlar bozori 
haqida”gi qonunga muvofiq, ommaviy ravishda muayyan 
qimmatli qog‘ozlarni sotish va sotib olish baholarini e’lon qilgan 
holda ularni o‘z nomidan va o‘z mablag‘i hisobiga sotib olish 
hamda sotish, shu bilan birgalikda dilerlik faoliyatini amalga 
oshiruvchi shaxs tomonidan e’lon qilingan baholar asosida 
qimmatli qog‘ozlarni sotib olish yoki sotish bilan bog‘liq 
shartnomalarni amalga oshiruvchi shaxs. 
Ushbu faoliyat o‘z ichiga quyidagilarni oladi: 
- egalari tomonidan mazkur boshqaruvchi kompaniyaga beril-
gan qimmatli qog‘ozlarni boshqarish; 
- qimmatli qog‘ozlarga foydali joylashtirish uchun mo‘ljal-
langan mijozlar pul mablag‘larini boshqarish; 
- kompaniyalar tomonidan qimmatli qog‘ozlar bozoridagi 
faoliyat borasida olingan qimmatli qog‘ozlar va pul mablag‘larni 
boshqarish. 
Moliyaviy bozorda, moliyaviy tovarlar sotiladi va sotib 
olinadi. 
Ularni ishlab chiqaruvchi shaxslar esa, asosan, pul sarmoyala-
riga muxtoj bo‘lgan yoki pul sarmoyalarini sotib olmokchi bo‘lgan 
shaxslardir. 
Moliyaviy tovar boshqa oddiy tovarlardan tubdan farq qiladi. 

---

113 
Birinchidan, moliyaviy tovarlar tovar sifatida, albatta, 
ist’emolchini hamda ishlab chikaruvchi shaxsning ma’lum bir 
extiyojini qondiradi. Masalan, moliyaviy tovarni sotib oluvchi 
shaxsning vaqtincha bo‘sh bo‘lgan pul sarmoyalarini muxofazali, 
samarali va unga zarur bo‘lgan muddatga joylashtirish ehtiyojini.
Ikkinchidan, moliyaviy tovarning sotuvchisini esa pul 
sarmoyalariga bo‘lgan vaqtincha ehtiyojini, o‘ziga xos shartlar va 
muddatlar asosida. Uchinchidan, boshqa tovarlar ularni ishlab 
chikaruvchi shaxslarga shu zahoti iqtisodiy samara keltirmaydi. 
Ushbu samara olingunga qadar ma’lum bir vaqt o‘tadi. Mazkur 
vaqtning katta yoki kichikligi texnologik jarayon, taqsimot va 
muomala jarayonlaridagi vaqtga bevosita bog‘likdir. Bulardan 
moliyaviy tovarlar tubdan farq qilib, o‘z ishlab chiqaruvchilariga 
samarani shu zahoti keltiradi. 
Bozorga moliyaviy tovarlarni chiqarayotgan shaxslarni jahon 
amaliyotida “emitent” deb atashadi. Moliyaviy tovarlarni sotib 
olaetgan shaxslarni esa “investor” deb atashadi. Moliyaviy 
tovarning bozordagi oldi-sotdisida bevosita ishtirok etadigan 
hamda sotuvchi va sotib oluvchining topshirig‘ini bajaradigan 
shaxslar esa moliyaviy vositachilardir. 
Moliyaviy vositachilar, ixtisoslashgan moliyaviy tashkilotlar 
yoki jismoniy shaxslardir. Jahon amaliyotida moliyaviy bozorda 
quyidagi moliyaviy vositachilar mavjud: Investitsiya firmalari 
(banklari), Broker firmalari (kontoralari), Investitsiya fondlari, 
Sug‘urta kompaniyalari va Pensiya fondlari. Jismoniy shaxslar esa 
brokerlar yoki dilerlar sifatida mavjuddirlar.