Z h e k is t o n r e s p u b L ik a s I

O ‘zb ek iston da jis m o n iy  tarbiya  tizim ining 

riv o jla n ish i

Jism oniy  tarbiya  va  sport  qadim   zamondan  inson  hayotida  muhim 

o ‘rin  egallagan.  Qazilmalar  natijasida  topilgan  bar  xil  uy-ro‘zg‘or 

buyum lari,  turli  yodgorliklar,  qoyalardagi  rasmlar  va  tasvirlar,  avloddan 

avlodga  o ‘tgan  doston  va  afsonalar  kimki  avlodlam ing  madaniyati, 

jum ladan jism oniy madaniyati  haqida fikr yuritishga olib keladi.

Q adim gi  qabilalarning  hayoti  hozirgi  vaqtgacha  saqlanib  kelishi 

ba’zilar  uchun  qiziq  axboratlam i  beradi.  0 ‘rta  Osiyo  xaiqlari  to ‘g ‘risida 

gapiriiganda  ular o ‘zlarining  k o ‘p  asrlik  tarixlari  davom ida  iqtisodiy  va 

ijtim oiy taraqqiyotning barcha asosiy  bosqichlarini  bosib o ‘tganlar.

Shuni 

ham  aytish  kerak-ki  bizdan  oldingi  avlodlar,  ota- 

buvalarim iz,  ilgarigi  davrlarda  ham   0 ‘zbekiston  xalqi  tarixda  o ‘zligini 

nam oyon  etib  kelgan.  N om i  tarix  sahifalarida  zarhal  harflar  bilan 

yozilgan vatanparvar, jism onan  baquvvat qahram onlarim iz el-yurt  shon- 

shuhrati  uchun,  o ‘z  xalqining  yuzini  yerga  qaratm ay  bahodirlik 

nam unalarini  ko‘rsatib  kelganlar.  Pahlavon  M ahmud,  M ahm ud  Tarobiy, 

pahlavon  M uhammad,  A lpom ish,  A m ir  Tem urlar  el-yurtim iz  faxri 

hisoblanadi.

B uyuk  Sohibqiron  A m ir  T em u r  kuchli  shaxmatchi  va  chavandoz, 

yoyandoz  ham da  polvon  b o ‘lganligi  to ‘g ‘risida  tarixiy  asarlarda 

yozilgan.  0 ‘sha  davrda  A m ir  Tem ur  q o ‘shinida  har  bir  navkar 

“ M ingaskar”  degan  sport  turi  bilan  shug‘ullanganini  aytib  o'tadi. 

Shunday 

pahlavon 

polvonlam i 

tarbiyalash 

uchun 

“ Salom atlik” 

poydevorini  eng  kichik  yoshdan  qurishni  boshlash  kerak.  B u  yoshdagi 

bolalardagi  harakat  ko‘nikm a  va  m alakalarining  shakllanishi  shiddatli 

bo‘ladi.  B uning  uchun  asosiy  m alum   sabablar  quyidagilardir:  ulam ing 

jism oniy  rivojlanishidagi,  tana  proporsiyasidagi  o ‘zgarishlar,  funksiya- 

larining  takom illashuvi,  ulam ing  bo‘yi  va  muskul  kuchlari  ortadi, 

harakat koordinatsiyalari yaxshilanadi.

H arakat  am plitudasini,  tezligini,  y o ‘nalishini,  tempini,  ritmini  va 

ifodaligini  ajrata  bilish  ko‘nikm asi  takomillashadi,  harakatini  analiz 

qilish  qobiliyati  m a’lum  fazalarga  ajratilgan  holda  rivojlanadi.  0 ‘z- 

o‘zini  nazorat  etish  va  o ‘zining  ham da  o ‘rtoqlarini  harakatlarini  baho- 

lash  qobiliyatlari  riojlanadi.  B ola  harakat  natijalarini  bajarish  sifatiga 

bo g ‘liqligini  tushunadi, yaxshi  natijalarga erishish  uchun harakat qiladi.

0 ‘zbekiston  hududidagi  m adaniyat  o ‘choqlari  ju d a   qadiiniy 

davrlarga  borib  taqalib,  Sam arqand,  Buxoro,  Toshkent,  T erm iz  kabi

---

qadimiy  madaniy  o ‘choqlarga  ega.  E n g   qadim   davrlarda  bu  yerda 

yashagan  ahotining  asosiy  m ashg'uloti,  k o ‘pchilik  bo ‘lib  o v  qilishdan 

iborat b o ‘lgan.

Jism oniy  tarbiya  bilan  sh u g ‘u llanish  tarixi  shuni  k o ‘rsatadiki, 

jam oada  ovchilik  bilan  shug‘ullanishi  uchun  insondan  chaqqonlikni, 

egiluchan  va jism onan sog‘lom, tez h arak at qilishni talab qiladi.

M ehnat  qilish  va  har  xil  turli  urushlar  insondan  o ‘z-o ‘zidan 

jism oniy  tayyorgarlikni,  jism oniy  m ashqlar  bilan  sh ug ‘ullanishni  talab 

etgan,  inson  ov  qilish,  mehnat  qilish  urushlar  uchun  m axsus  jism o niy  

m ashqlar  bilan  tayyorgarlik  k o ‘rgan.  Shunday  qilib,  jam iy at  hodisasi 

bo‘lib, jism oniy  tarbiyaning  vujudga  kelishi  va  dastlabki  rivojlanishida 

mehnat  faoliyatlari,  y a’ni  yig‘ilishlar  v a  o v  qilishlar  katta  aham iyatga 

ega.  Bunday  m ehnat faoliyati jaray o n id a jism oniy, m adaniyat  va tarbiy a 

alohida o ‘rin oigan.

Qadim gi  xalqning jism oniy  kuch i,  mardligi,  chaqqonligi,  jasu rlig i 

chidamliligi  haqida  o'zbek  xalqining  b ir  qator  asarlari  “ Farhod  va 

Shirin”,  “G o ‘ro ‘g ‘li”,  “Toxir  va  Z u x ra”,  “Alpom ish”  va  boshqalarda 

aytib o ‘tilgan.

Jism oniy  tarbiya  jam iyat  tarix in in g   barcha  bosqichlarida  xalq 

m adaniyatining  tarkibiy  va  m uhim   qism i  b o ‘lib  kelgan.  X ususan,  u n g a 

0 ‘zbekiston  hududida  yashayotgan  xalqlar  m a’naviy  va  jism o n iy  

barkam ollik  mezoni  sifatida  qarashgan.  Jism oniy  tarbiya  v a  harbiy 

san’at  X IV -X V   asrlarda  ham  ancha  rivoj  topgan.  A m ir  T em u r  olib 

borgan  siyosat  jam iyatning  ham m a  sohalarida  boMgani  kabi  jism on iy  

tarbiyaning  m ohiyatini  yuqori  bosqichga  k o ‘targan.  Tem uriylar  d avrid a 

harbiylam i  jism oniy  tarbiyalashga  alo h id a  e ’tibo r  berilgan.  K urash, 

kam ondan  otish,  qilichbozlik,  ot  sporti  o ‘yinlari  b o ‘yicha  m usobaqalar 

o ‘tkazilgan.

Sobiq  ittfoq  davrida jism oniy  tarb iy a  0 ‘zbekiston  R espublikasida 

katta yo‘qotishlarga  uchradi.  K.uch,  tezkorlik,  chiniqish  m aktabi  b o ‘lgan 

milliy  o ‘yinIarga  e ’tibor  susaydi.  B u  m ahalliy  aholining  jism o n iy  

tarbiyadan  uzoqlashishga  olib  keldi.  H am da  ulam ing  jism oniy  rivojla- 

nishiga  va  jism oniy  tayyorgarligiga,  salom atligiga  putur  yetkazdi. 

Ayniqsa  yosh  o ‘g ‘il,  qiz  bolalam ing  jism oniy  tayyorgarligi  an ch a 

pasaydi.  B iz olib borgan  ilm iy-tadqiqot  ishlari buni  isbotlaydi.

Hozirgi  davr  talablariga  binoan  m ustaqil  0 ‘zbekiston  R espu b­

likasida  iqtisodiy  vazifalam i  yech ish d a  jism oniy  tarbiyaning  inson 

omilining  samaradorligini  oshirish  im koniyatlarini  to ‘g ‘ri  tasav v u r 

qilmoq  va  ulardan  ijobiy  foydalanm oq  zarur.  Jonajon  0 ‘zbekiston

---

respublikam iz m ustaqillikka erishishi  bilan tub ijtim oy  o ‘zgarishlar sodir 

boMa  boshladi.  Zamon  nafasiga  emas,  balki  xaiq  ta ’limining  barcha 

tarm oqlarida  ta’lim 

m etodining  bir  qolipda  qotib  qolgan  eski 

y o ‘nalishdan  voz  kechib  yangicha  ta’limni  joriy  etishni  davm ing  o ‘zi 

taqozo qilmoqda.  Bu horada ayniqsa,  milliy  m aktab yaratish va shu  bilan 

t a ’lim   ham da  tarbiyaning  yangi  qirralariga  asos  solish  dolzarb 

m asalalardan biri  boMib qolm oqda.

Bu  vazifalarni  yechish  uchun  Davlat  rahbarlarining,  shaxsan 

Prezident  I.A.  K arim ovning  k o ‘rsatayotgan  g ‘am xo‘rliklari  katta.  Bunga 

0 ‘zbekist.on  m ustaqilligi  davrida  yaratilgan  jism oniy  tarbiya  va  sport 

b o ‘yicha bir qator direktiv xujjatlar isbot boMa oladi.

Endilikda  ro ‘y  berayotgan  barcha  ishlar  har  jihatdan  sifat 

o ‘zgarishlarini  taqozo  etm oqda.  Barcha  sohalar  qatorida  respublika xalq 

ta ’lim i  tarmogM,  jum ladan,  uning  ajralmas  qismi  boMgan  jismoniy 

tarbiya  va  sport  m utaxassislari  oldiga  ham  m uhim  vazifalarni  k o ‘nda- 

lang  q o ‘yilmoqda.  Bunday  vazifalar  yillar  davom ida  to ‘planib  qolgan 

m uam m olarni  bosqichm a-bosqich  hal  qilishga  kirishish,  uning  moddiy 

bazasini  yanada m ustahkam lash,  o ‘sib kelayotgan  yosh  avlodni jismoniy 

barkam ol  shaxs  sifatida  voyaga  yetkazish,  m azkur  sohani  yangi  davr 

talablaridan kelib  chiqib,  ularni  shart-sharoitlarga  m oslashtirish,  uni  iloji 

boricha  m illiylashtirishdan  iborat.  M amlakatimizda  sogMom  avlod 

uchun  keng  ko‘lamli,  chuqur  o ‘ylab  chiqilgan  o ‘ta  xayrli  ish  xalq 

tom onidan  m am nuniyat  bilan  qabul  qilinib,  am alga  oshirilmoqda.  Bu 

harakatning mohiyati  ham m am izga ayon.

D avlatim izning  hozirgi  kuni  va  istiqboli  yoshlarni  so g‘lom  qilib 

tarbiyalash  bilan  cham barchas  bogMiq.  Biz  m aorif  xodim lari  sogMom 

avlodni  shakllantirishda  eng  m as’uíiyatli  vazifani  bajarishda  kasb-kori- 

m iz  bilan javobgarm iz.  C hunki  yoshlarni  sogMom  qilib  tarbiyalash  eng 

avvalo asosan o ‘quv-tarbiyaviy jarayonning m ukam m alligiga bogMiq.

M aktabda  o ‘qitiladigan  barcha  fanlami  tabiat  va  inson  salomat- 

ligiga  bogMiq  ekani  tushuntirib  o ‘rgatilganda,  uning  bolalar  ongiga 

ta ’siri  kuchli  boMadi.  M aktab  faoliyatining  bu  sohadagi  samaradorligi 

ota-onalar  va  keng  jam oatchilik  bilan  birgalikda  bam aslahat  olib 

borishga bogMiq va m aqsadga muvofíqdir.

SogMom  avlodni  yetishtirish  bir  qancha  om illarga:  atrof-muhitni 

tozaügi,  ota-onaning  sihat-salom atligi,  ovqatlanish,  to ‘g ‘ri  tibbiy 

yordam   ko‘rsatish  va  hokazolarga  bogMiq.  Bunda  m aktabgacha  tarbiya 

m uassasalarining  o ‘m i  ham   kam   emas.  Shu  yoshdan  bolalarga jismoniy 

m ashg‘ulotlarga  qiziqish  u y g ‘otish,  uning  mohiyatini  tushuntirish,

---

mustaqil  shug‘ulianishni  tarbiyalab  borish  m aqsadga  muvofiq.  Har  bir 

insonda,  ayniqsa,  bolalarda  tejamkorlikni  tarbiyalash,  o ‘z  tanasining 

tozaligini,  m ashg‘ulot joyining  tozaligini  saqlash  v a  o ‘z  ustida  nazorat 

olib  borish  ko‘nikm alarini  shakllantirish,  iqtisodiy  vazifalam i  samara- 

dorlik bilan yechishga k o ‘maklashadi.

Jismoniy  tarbiyani  kasalliklardan faqat davolash sifatida ko‘ribgina 

qolmay,  balki  undan  ham   m uhim rog‘I,  shu  kasalliklarning  oldini  olish, 

ogoxlantirish  va  salomatlikni  saqlash,  yanada  y ax shilash ga  qaratilgan, 

uzoq  umr  ko‘rishga  im koniyat  yaratish,  tana,  qaddi-qom at  nafisligini 

tarbiyalashga  y o ‘naltirilgan  tarzda  jism oniy  tarbiya  o ‘z  o ‘mini  topishi 

lozim.

0 ‘zbekiston  Respublikasi  m ustaqillikka  erishgandan  keyin  tub 

o'zgarishlar  davri  boshlandi.  Endilikda  xa!q  t a ’lim ini  joriy  etishni 

hayotning  o ‘zi  talab  etm oqda.  Bu  borada,  albatta  m illiy  an’analarimiz 

asosida  qurilgan  m aktablar  tashkil  etish  v a  m illiy  urf-odatlar, 

an ’analarim iz  asosida  ta ’lim -tarbiyaning  tizim larini  ishlab  chiqishga 

zaruriyat tu g ‘ilmoqda.

Mustaqil 

0 ‘zbekiston 

davrida 

bu 

m asalag a 

katta  e ’tibor 

berilmoqda.  Masalan,  “Jismoniy  tarbiya  va  sport”  to ‘g ‘risidagi  qonun, 

“ SogMom  avlod uchun”  Prezident  farmoni,  “0 ‘zbekisto n Respublikasida 

bolalar  sportini  rivojlantirish”  to ‘g ‘risidagi  qaror  v a  boshqalar  bunga 

asos bo‘ladi.

Shu  boisdan  pedagogik  universitetlarda  “B o sh lan g ‘ich  ta ’lim  va 

sport-tarbiyaviy  ishlari”  ham da  “M aktabgacha  tarb iy a v a  bolalar  sporti” 

fakultetlarida 

qo‘shim cha 

m utaxassislikning 

kiritilishi 

professor- 

o ‘qituvchilami  va  m urabbiylam i  bolalar  sportini  rivojlantrish  hamda 

jism oniy  tarbiyasiga  yangicha  qarashga  ijobiy  v a  ilmiy  izlanishda 

b o ‘lishga chaqiradi.

M amlakatimizda  ta ’lim  tizimini  takom illashtirish  va  Vatan 

ravnaqini  ta ’minlaydigan  yosh  avlodni  tarbiyalab  voyaga  yetkazish 

uchun  turli  tadbirlam i  o ‘tkazish  k o ‘zda  tutilishi  lozim .  0 ‘quvchilam ing 

jism oniy  jihatdan  nazariy  bilim lar  bilan  qurollantirish,  ulami  bu 

boradagi  ko‘nikma  va  m alakalar  bilan  oshno  qilish  m askur  fanning 

asosiy  vazifalaridir,  o ‘quvchilam ing  sog‘lig‘ini  yaxshilash,  ulam i 

jism onan  rivojlantirish,  bolalarga  jism oniy  chiniqish  va  sport  bo‘yicha 

bilim   berish  maktabdagi  jism oniy  tarbiya  darslarida,  sinfdan  va 

m aktabdan tashqari  m ashg‘ulotlarda amalga oshirish.

Yuqorida  qayd  etilgan  vazifalarni  bajarish,  bolalar  sog ‘lig‘ini 

asrash,  ulami  har  tom onlam a  garmonik  rivojlantirish,  barkam ol  avlodni

---

tarbiyalash  e n g   kichik  yoshdan  boshlang‘ich  sin f  o ‘quvchilardan 

boshlanadi.  H ozirgi  sharoitda  boshlang‘ich  sin f  o ‘quvchilarin¡  harakat 

faoliyatini  o ‘rganishda  Respublikam izning  tabiiy  iqlim  va  boshqa 

ijtimoiy  om illari,  fasl  almashinuvi,  quyosh radiatsiyasi, ekologiya,  milliy 

urf-odatlar  va  hokazolalam i  hisobga  olish  kerak.  Jismoniy 

tarbiya 

darslarini  bu larsiz rejalashtirish va am alga oshirish mumkin emas.

M alum ki  o ‘qituvchilar  jism oniy  tarbiyaning  mustahkam  poyde- 

vorini  quyi  sinflardan  boshlashi  kerak.  M aktabda  bu  boradagi  o ‘quv- 

tarbiya  ishini  tashki!  etishning  asosiy  shakli-dars  hisoblanadi.  Afsuski, 

jism oniy  tarbiy a  darslarini  ko ‘p  m aktablarda  boshlang'ich  s in f  o ‘qi- 

tuvchilari  olib  boradilar.  Xalq ta ’limi  vazirligining qarori bo ‘yicha  bosh- 

lang*ich  sinfda  jism oniy  tarbiyaga  ajratiigan  soatlar  m utaxassislarga 

topshirilishi kerak.

A lbatta,  jism o n iy   tarbiya  bo ‘yicha  m utaxassislarning  roli  katta. 

Ular  o ‘q u v ch ilam in g  jism oniy  rivojlanishi  to ‘g ‘risidagi  qonun-qoidala- 

rini  ham da  m axsus  vositalar  va  m etodlam i  to ‘g ‘ri,  unumli  foydalanish 

bilim lariga  egalar.  Lekin  har  xil  obyektiv  va  subyektiv  sabablar tufayli 

hozirgacha  b o sh lan g ‘ich  sinf  jism oniy  tarbiya  darslari  m utaxassis 

o ‘qituvchilar  qoMiga  topshirilmadi.  Shuning  uchun  jism oniy  tarbiya 

dasturida talab  m e ’yorlari bugungi zam on talabiga javob bera olmaydi.

“B ugungi  kunda  oldimizga  q o ‘yilgan  buyuk  maqsadlarimizga, 

ezgu  niyatlarim izga  erishishim iz,  jam iyatim izning  yangilanishi,  hayoti- 

mizning  taraqqiyoti  va  istiqboli  am alga  oshirilayotgan  islohotlarimiz, 

rejalarim izning  sam arasi,  taqdiri  -   bulam ing  barchasi,  avvalam bor, 

zamon  talablariga  ja v o b   beradigan  yuqori  malakali,  ongli  mutaxassis 

kadrlar 

tayy orlash 

muammosi 

bilan 

chambarchas 

bog‘liqligini 

barcham iz anglab yetm oqdam iz” - 1.  Karimov (1997-yil avgust).

K elajak  avlodni  sog‘Iom,  barkamol  tarbiyalab  yetishtirishga  inti- 

lish bizning m illiy xususiyatimizdir.

K eyingi  yillarda  m am lakatim iz  aholisi  o ‘rtasida  sog‘lom  turmush 

tarzini  qaro r  toptirish  m aqsadida  jism oniy  tarbiya  va  sportni  keng 

miqyosda  rivojlantirish  ustuvor.  m asalalardan  biriga  aylanib  qoldi. 

Yurtim iz  vakillarining  turli  xalqaro  bellashuvlarda,  Olim piada  o'yinlari 

va  jah o n   birinchiligi  m usobaqalarida  yuksak  natijalarga  erishayotgani, 

respublikam izning  sport  salohiyati  yanada  oshayotgani,  m arkazda  va 

joylarda  ja h o n   andozalariga  m os  m uhtasham   sport  m ajm ualari, 

zamonaviy  stadion  va  tennis  kortlari  barpo  etayotgani,  o ‘quvchi  va 

talaba  -   y o sh lar  o ‘rtasida  3  bosqichdan  iborat  “Umid  nihollari”, 

“Barkamol  avlod”  va  “U niversiada”  o'yinlari  tobora  om m alashib

---

borayotgani  ayniqsa  e ’tiborlidir.  S hular  qatorida  om m aviy  sportning 

inson 

va 

oila  hayotidagi 

roli, 

uning  jism oniy 

va 

m a’naviy 

sog‘lom likning  asosiy  ekanini  targ ‘ib-tashviq  qilish,  hayotga  katta  um id 

bilan  kirib  kelayotgan  yoshlarga  o ‘z  qobiliyati  va  iste’dodini  ro ‘y o b g a 

chiqarishda  sportning  ahamiyatini  ochib  berish,  dunyoda  0 ‘zbekiston- 

ning  obro‘-e ’tiborini  yanada  oshirish  ham da  “0 ‘zbekiston  bolalar  spor- 

tini  rivojlantirish  jam g'arm asi  faoliyatini  takom illashtirish  tadb irlari” 

2004-yil  29-avgustdagi  PF-3481  —  sonli  Prezident  farm onini  bajarish 

yuzasidan jism oniy  va m a’naviy so g ‘lom  yosh avlodni tarbiyaiash uchun  

shart-sharoitlar  yaratish,  bolalami  sp ort  bilan  m untazam  sh u g ‘ullani- 

shiga ja lb   etish,  shuningdek,  sport  inshootlaridan  samarali  foydalanishni 

ta ’minlash  m aqsadida  Vazirlar  M ahkam asining  qarorini  am alga  oshrish 

jarayonida  professor-o'qituvchilar,  sp o rt  ustozlari,  m urabbiylar,  o ‘z 

rejalarini  qayta  ishlab  chiqib  yang icha  zam onaviy  talablarga  b ino an 

qarashlari  eng kichik yoshdan boshlab  sportga  bo'lg an  iqtidorli  bolalam i 

izlash,  topish  va  ularga  dastlabki  sp o rt  alifbosini  o ‘rgatib  borish 

kerakligini  ko*rsatadi.  Birinchi  navbatda,  unday  bolalam i  um um iy 

jism oniy  tayyorgarligini  va jism oniy  sifatlarini  m ustahkam   tarb iyaiash 

kerak.  Shular  bilan  birgalikda,  b o lalam ing   jism oniy  tarbiya  va  sp o rt 

b o ‘yicha  nazariy  bilim ini  boyitish  ju d a   zarur.  Shundagina  bo lalam in g  

sportga  m ehr-m uhabbat  qo‘yishi,  qiziqishi,  unga  y o ‘l  olishi  h ay o t 

zaruriyati  b o 'lib  qoladi.

M aktabgacha  tarbiya  m uassasalari,  bosh!ang‘ich  ta ’lim,  akadem ik 

litsey  va  kasb-hunar  kollejlarida  o ‘quvchilarini  jism oniy 

tarbiy asin i 

hamda  m ezon-talablarining  o 'z aro   uzviyligi  asosida  bolalam i  sp o rtg a 

jalb   qilish,  qiziqish  uyg‘otish  va  ulam i  dastlabki  nazariy  va  h arak at 

ko  nikma,  m alakalar  alifbosini  shakllantirish  tizimini  ishlab  ch iq ish  

m aqsadga muvofiq.

M aktabgacha 

yoshdagi 

b o lalam i 

jism oniy 

tarbiyalashning 

m asalalarini  asoslashda  va m utaxassislar tayyorlashda  P.F.  Lesgaft,  V .V  

Gorinevskiy,  E.A.  Arkin kabi buyuk  olim lam ing  hissasi katta.

Sobiq  SSSR  davrida  jism oniy  m adaniyatning  rivojlanishiga 

0 ‘zbekiston jism oniy  tarbiya  sport  q o ‘m itasi  xodim lari  va ustozlari  R .I. 

Ismoilov  rahbarligida,  0 ‘zbekiston  d av lat jism oniy  tarbiya  institutin ing  

yetakchi  professor-o‘qituvchilari  O .A.  R ixsiyeva,  A.I.  Y arotskiy,  X .T . 

Rafiyev,  F.N.  Nasriddinov,  D.Sh.  Sharipova,  T.S.  U sm onxodjayev,

O-M. Jigallo va boshqa ko'pchilik olim lar o ‘z  hissalarini  qo ‘shganlar.

---

Ayniqsa  0 ‘zbekiston  Respublikasi  mustaqil  davlat  b o lgan dan  

keyin  jism oniy  tarbiya  m asaîalariga,  qadriyatlam i  tiklashga  va  uni 

rivojlanishiga katta e ’tibor berildi.

Jism oniy-sog‘lom lashtirish  tadbirlari  va  sport  bayram larini  tashkil 

qilish  va  o'tkazish  jism oniy  tarbiya  dars  jarayonida  o ‘zlashtirishga 

bilim,  harakat  ko‘nikm a  va  malakalarini  am aliyotda  am alga  oshirish 

hisoblanadi.  Bunday  tadbirlam i  o ‘tkazish  jarayonida  jism oniy  tarbiya 

atam alari  ko‘p  uchrab  turadi.  Amaliyotda  to ‘g ‘ri  fikrlash,  so‘zlash, 

to ‘g ‘ri  munosabatda b o ‘lish  uchun  bu atamalami eslab o ‘tish zarur.

Jismoniy  tarbiya  -   nasldan  naslga  o ‘tadigan  hayotiy  kuchlar  va 

organizm ning  tuzilishi  inson  jism oniy  rivojlanish  uchun  asos  boMadi. 

Lekin  jism oniy  rivojlanishning  yo ‘nalishi,  uning  xarakteri,  darajasi, 

shuningdek,  inson  o ‘zid a  kam ol  toptiradigan  fazilatlar  va  qobiliyat 

turm ush  sharoitlari  va  tarbiyaga  ko‘p  jihatdan  bog‘liq.  Jismoniy 

rivojlanish  qonunlarini  egallash,  ulardan jismoniy  tarbiya  maqsadlarida 

foydalanish  -   jism oniy  tarb iy a  nazariyasi  va  am aliyotining  muhim 

vazifasidir.

Shunday  qilib,  kishilam ing  ijtimoiy  hayot  sharoitlari  jism oniy 

rivojlanishda hal qiluvchi  aham iyatga egadir.  Bular orasida mehnat bilan 

tarbiya,  chunonchi,  jism oniy  tarbiya  eng  muhim  rol  o ‘ynaydi.  Demak, 

m uayyan  maqsadni  k o ‘zlab  inson  jismoniy  tarbiyaning  o ‘zgarishi 

jism oniy  tarbiyaning 

ijtim oiy  jihatdan  asoslangan 

funksiyasidir. 

Jism oniy  tarbiya  —  bu  odam ni  jismoniy  sifatlarini  tarbiyalash  va 

harakatlarga  o ‘rgatish,  m axsus  tarbiyalash  turidan  iborat.  Oddiyroq 

gapirganda jism oniy  kam olatga  erishish  uchun  yo‘naltirilgan  pedagogik 

jarayon,  o ‘qituvchi  va  o ‘quvchi  orasidagi  m unosabat  boMib  harakat 

ko‘nikm a  va  m alakalarini  shakllantirishga  qaratilgan.  0 ‘rgatish  va 

tarbiyalash  jarayonida  aqliy,  axloqiy,  nafosat  va  m ehnat  tarbiyasi  ham 

bir vaqtda amalga oshiriladi.

Jismoniy  tarbiya  tizim i  deganda  biz  jism oniy  tarbiyaning  itmiy- 

m etodik  va  pedagogik  asoslarini  tushunamiz.  M am lakatim izda  bu 

tizim ning  yaratilishi  xalqim izning jismoniy  tarbiya  sohasida olib  borgan 

ishlarining samarasidir.

Jismoniy  tarbiyaning  m aqsadi  Vatan  bolalam i  jism onan  baquvvat, 

s o g lo m   insonlami  m udofaasiga,  hayotga va m ehnatga tayyorlashdir.  Bu 

m aqsad  davlatim izda  jism o n iy   tarbiyani  am alga  oshiruvchi  hamma 

m uassasa  va  tashkilotlar  uchun  yagonadir.  K o‘rsatilgan  maqsad  asosida 

sogMomlashtirish, ta ’lim iy va tarbiyaviy hal etiladi.

---

N azariya  orqali  erishilgan  va  amaliyotda  tasdiqlan gan   hamma 

qim m atbaho  ma’Iumotlar  jism oniy  tarbiyaning  tizim i  orqali  amalga 

oshiriladi.

Jism oniy  tarbiya  tizimi  deganda  biz  uning  b o ‘g ‘inlari  bo‘yicha 

jism oniy  tarbiya  vazifalarini,  vositalarini,  ish  shakllarini,  metodlarini, 

m ashg'ulotlarini  tashkil  etish  y o ‘llarini  hamda  o ilad ag i  jism oniy 

tarbiyani,  kadrlar  tayyorlashni 

va  sport  inshootlarini  qurilishini 

tushunam iz.  Jismoniy  tarbiya tizim ining zvenolariga:

1)  M aktab yoshigacha b o 'lg an   bolalar jism oniy  tarbiya;

2)  M aktab yoshigacha bolalam ing jism oniy tarbiya;

3)  O liy o ‘quv yurtlaridagi jism o n iy  tarbiya;

4)  A rm iya va harbiy  flot jism o n iy   tarbiyasi;

5)  K o‘ngiili jismoniy tarbiya jam iyatidagi jism oniy tarb iy a la r kiradi.

“ Jismoniy  rivojlanish”  -  B u  inson  organizm ida  so d ir  bo'layotgan

shakl  va funksiyalarning tabiiy  o ‘zgarish jarayonidir.  B u  funksiyalarning 

nam oyon  boMishning  turlaridan  biri-jismoniy  sifatiaridir,  y a ’ni  kuch, 

tezkorlik,  chaqqonlik,  chidam lilik  va  egiluvchanlikdir.  M asalan   to ‘plan- 

gan  m a’lum otlam ing tahüli  k o ‘rsatishicha,  1-4  sin f o ‘qu vch ilam in g  qo‘l 

kuchini  rivoji:  1-sinf o ‘quvchilarining  o ‘rtacha  kuchi  10,9  kg   ga  ega;  2- 

sin f o ‘quvchilari -   13,0  kg ga;  3 -sin f o ‘quvchilari  -   16,1  k g   ga;  4 - s in f -  

16,8  kg ga.  Bu o ‘g‘il  bolalarda.  Q iz bolalarda ham  sh u n g a o ‘xshash:  9,2 

k g - 10,3 -1 5 ,1   k g - 15,3  kg.

“Jismoniy  rivojlanish”  tushuncha  tor  m a’noda  antropom etrik  va 

biom etrik  ko‘rsatkichlar  (b o ‘y i,  tana  massasi,  q o ‘l  m uskul  kuchi, 

ko 'krak  qafasi  aylanasi,  o ‘pkaning  hayotiy  sig ‘imi  v a  h.k.)  bilan 

aniqlanuvchi organizmning rivojlanishi saviyasi sifatida t a ’riflanadi.

“Jismoniy kamolat” - bu  h a r tom onlam a rivojlanishning va odamda 

harakat  qilishga  tayyor  bo‘lib  turishni  tarixiy  vujudga  kelgan   darajasi 

b o ‘lib,  ishlab  chiqarish,  harbiy  va  harbiy  turm ush  sharoitlariga  ega 

yaxshi  moslashish  imkoniyatini,  yuksak  ish  qobiliyatini  va  hayotiy 

muhim funksiyalarning normal o ‘sishini ta ’minlaydi.

Jism oniy  kamolot -  to‘liq  salom atlik  bilan xarakterlanib,  kishining 

uzoq  vaqt  faol  hayotiy va boshqa  bir qancha ko‘rsatkiçhlar -  har qanday 

tashqi  m uhit sharoitida jism oniy  v a aqliy  ish qobiliyatini  h a r tom onlam a 

va  yuqori  darajada jism oniy  va  irodaviy  sifatlam i,  k atta  m asshtabdagi 

harakat ko‘nikmalari  va tana shaklining garmonik rivojlanishidan iborat.

Bu  ta’r if munosabati  bilan  uch  holni  ta’kidlab  o ‘tish   kerak.  1-har 

bir  tarixiy  davr  uchun  o ‘z  darajasi,  jism oniy  rivojlanishning  o ‘z  ideali 

xarakterli,  eng yuksak,  insonparvar, jam iyatning chinakam   taraqqiyotini,

---

butun 

xalqning  jism oniy  kuchlari  va  salom atligining  ravnaqini 

ifodalovchi  daraja -   qullik  va  ekspluatatsiya.  2  -  jism oniy  barkamollik 

turli  yoshdagi  va  jinsdagi 

kishilarning  kamol  topishi  o ‘zining 

xususiyatlariga 

ega 

bo‘ladi. 

3-garchi 

taklif 

etiigan 

jism oniy 

barkam ollikni  aniqlab  beradigan  ta r ’rifda  bevosita  “ Salom atlik”  so ‘zi 

boMmasa  ham ,  aslida  ana  shu  ta ’rifda  insonning  normal  salomatligini 

xarakterlab  beradigan  jam iki  m uhim   narsalar  k o‘zda  tutiladi.  Jismoniy 

barkam ollik -  bizlar intilishim iz za ru r boMgan idéal.

“Jism oniy  madaniyat”  -  ta b ia t  in ’omidan  olingan  insonning  hayoti 

uchun  zarur  sifatlari,  im koniyatlar  v a  qobiliyatlariga  ta ’sir  etadiki,  ular 

nasldan  naslga  o ‘tadi  ham da  hayot,  faoliyat  va  tarbiya  sharoitlari 

ta’sirid a  avlodlararo  rivojlanadi,  jism oniy  m adaniyat  butun  hayot 

davom ida  tabiiy  va  m orfofunksional  xususiyatlar  o ‘zgarish  va 

shakllanish jarayoni  bilan cham barchas bog‘langan boMib, jism oniy  sifat 

va  qobiiiyatiga  asoslanadi.  Jism oniy  madaniyat  tarixan  insonning 

birinchi  va  muhim  sharti  b o ‘lm ish  mehnatga  boMgan  am aliy  ehtiyoj 

ta’sirid a vujudga kelgan.

“ Jism oniy  m adaniyat”  um um iy  madaniyatning  bir  qismi  boMib, 

insonning  jam o a  tarixiy  am aliyotida  to‘plangan  moddiy  va  m a’naviy 

boylik lar to ‘plamidir.

M oddiy  boyliklarga  sport  inshootlari  (o‘yinchoqlar,  sport  xonalari, 

m aydonchalari,  tirlar,  havzalar,  klublar  va  h.k)  jism oniy  jihozlar, 

buyum lar,  m axsus sport kiyim lari  v a boshqalar kiradi.

M a ’naviy  boyliklarga jism o n iy   madaniyat  haqidagi  fan  va  san’at 

asarlari  (adabiyot, haykaltaroshlik,  grafika,  musiqa va boshqalar kiradi).

Jism oniy  madaniyat  jism o n iy   tarbiya  nazariyasining  eng  keng 

tushunchasidir.  U  hamma tushunchalarni  o ‘z ichiga oladi.

“ S p o rt”  -   bu  maxsus  fao liy at  boMib,  m usobaqalar  jarayonida 

nam oyon  boMadigan,  jism oniy  m ashqlam ing  qaysi  bir  turlarida  yuqori 

natijalarga erishish uchun yo‘naltirilgan maxsus faoliyat hisoblanadi.

R espublikam iz 

m ustaqillikka 

erishgach, 

yosh 

avlodni 

har 

tom onlam a  kamol  toptirish  o ‘zgacha  ma’no  va  aham iyat  kasb  etadi. 

Jism oniy  tarbiya  va  sport  D avlat  siyosati  darajasiga  ko ‘tarilib,  ustuvor 

vazifalardan  biri  boMib qoldi.

0 ‘zbekiston  Prezidenti  I.A.  Karim ovning jism oniy tarbiya  va sport 

sohasiga 

shaxsan 

g ‘am xo‘rligi, 

jonkuyarligi 

qisqa 

davrda  o ‘z 

sam aralarini 

bera 

boshladi. 

Y urtim iz 

vakillari 

xalqaro 

sport 

m usobaqalarida  ko‘plab  chem pionlik  unvonlarini  qoMga  kiritdilar. 

P rezidentim izning  shaxsan  e ’tibori  tufayli  milliy  qadriyatlarimizni

---

tarkibiy  qismi  milliy  sport  va jism oniy  tarbiya  m asalalari  ham  alohida 

aham iyat kasb etdi.

O 'zbek   milliy  kurashi  bo ‘yicha  Yevropa  va  ja h o n   m iqyosida 

o ‘tkazilayotgan sport m usobaqalari buningyaqqol  isbotidir.

M illiy 

sport 

va  jism oniy 

tarbiya  yoshlarni 

um um insoniy 

qadriyatlarini  his  qilish  asosida  yuksak  vatanparvarlik,  xalqchillik, 

o'zlarining jam iyatga,  V atanga  zarurligi  ruhida  kam ol  topishida,  ulami 

turli  diniy-ekstremistik  oqim lar ta ’sirida saqlab qolishi  ham  shubhasiz.

Bulardan  boshqa  qator  atam alar  mavjud:  jism o n iy   tayyorgarlik, 

jism oniy  mashqlar va  hokazolar.  U lam i  bilish jism o niy  tarbiya  bo'yicha 

suhbatga bo‘lish, to ‘g ‘ri tushuncha berish im koniyatini yaratadi.