‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

Dogmatizm —
insonning borliqni bilishida bilimlaming mutlaq 
tom onlarini bo‘rttirib, ularning nisbiy tom onlarini inkor etishdir. 
U faqat mutlaq haqiqatni e ’tirof etib, bilimlarga o ‘zgarmas, qotib 
qolgan deb qaraydi. Bunday qarash insonning borliqni bilishiga, 
uni amaliy va nazariy o ‘zlashtirish va o'zgartirishiga to'sqinlik qiladi.
R elyativizm
esa, bilim lam ing nisbiy tom onlarini mutlaqlash- 
tirib, inson bilimlari faqat nisbiy haqiqatlardan iborat, deb qarash- 
dir. U mutlaq haqiqatni butunlay inkor qiladi.
Inson qadim dan boshlab o ‘z bilim larining haqiqatligini, 
ularning xatolardan farqini ajratuvchi m ezonni topishga harakat 
qilib kelgan.Shu sababli falsafada bilim lam ing haqiqatlik mezoni 
m uam m osiga doir turlicha qarashlar paydo b o ‘lgan. Bunday 
q a ra sh la m in g dastlabkisi bu — h aq iq atn in g form al 
m a n tiq
mezonidir.
Bu m ezonga ko‘ra, bilim haqiqat b o ‘lishi uchun bu 
bilimni ifodalovchi fikr ikkinchi biror fikrga muvofiq kelishi yoki 
bu bilim boshqa bilim dan zaruran mantiqiy kelib chiqishi lozim.
262

---

Bilimlarning haqiqatligi yoki xatoligi kishilarning amaliy 
faoliyatida m a’lum b o ia d i. H aqiqat b o ‘lmagan bilim lar inson 
faoliyatini muvaffaqiyatsizlikka olib keladi. Shuning uchun har 
qanday yangi bilimning haqiqat ekanligi amaliyotda tekshirib ko‘riladi. 
Amaliyot insonning bilish jarayonida hosil bo‘lgan har bir bilimning 
haqiqatligini tasdiqlash bilan birga, bu bilimning cheklanganligini, 
bir tomonlamaligini, xato yoki g‘ayriilmiyligini ham aniqlab beradi. 
Amaliyot ham inson bilimlarining haqiqatligi mezoni sifatida mutlaq 
emas. Sababi: inson bilimlarining haqiqatligi yoki xatoligi amaliyotda 
tasdiqlanishi to‘liq bo‘lmaydi. Shuning uchun barcha davrlarda inson 
bilimlarining sohalarida hali haqiqatligi to ‘la tasdiqlanmagan yoki 
xatoligi to ‘la aniqlanmagan ko‘pginagipotezalar mavjud bo'ladi, 
ular kelgusi avlodlar tom onidan tuzatilib, to ‘ldirilib, tasdiqlanib 
yoki rad qilinib boriladi. Shu boisdan, m a’lum sharoitlarda inson 
erishgan bilimlarning haqiqatligi amaliyotda tasdiqlanishi yoki xatoligi 
isbotlanishi mumkin. Bu m uddat bir necha o ‘n yil, bir necha yuz, 
hatto minglab yillami o ‘z ichiga olishi ham mumkin.
Lekin,shunga qaram asdan, amaliyot haqiqat m ezoni sifatida 
insonning to ‘g‘ri bilimlarini xato bilim laridan farq qilishda katta 
ahamiyatga ega.