‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

a) Ilmiy metodlar va metodologiya.
M a’lumki, har bir fan sohasida ilmiy izlanishlar olib boruvchi 
tadqiqotchi obyektni o ‘rganishga kirishar ekan, o ‘rganayotgan 
predm et yoki hodisa haqidagi bilimlarga birdaniga ega bo'lmaydi. 
Buning uchun u predm et yoki hodisa ustida m a’lum davr ichida 
tinm ay turli xil izlanish va tadqiqotlar olib borib, o ‘z tadqiqot 
jarayonida turli xil yo‘llar, usullar va vositalardan foydalanadi, 
ruhiy va aqliy jarayonlarni kechiradi.Shundan keyingina o ‘zi 
tadqiqot olib borayotgan predm et yoki hodisa yuzasidan m a’lum 
yangi bilimlarni hosil qilishi mumkin.
Tadqiqotchining o ‘z tadqiqoti jarayonida yangi bilimlarga 
erishish uchun qo‘llaydigan turli xil usullari, yo‘llari va vositalari 
ilmiy bilishning m etodlari deyiladi.
Ilmiy bilishning metodlari tadqiqotchining tadqiqot obyektini 
bilishi uchun q o ‘llagan amaliy va nazariy faoliyat usullaridir. Bu 
metodlaming ilmiy bilishdagi vazifasi:tadqiqotchiga o ‘rganayotgan 
predm et yoki hodisa haqida, uning tabiati va mohiyatini, ularni 
ifodalaydigan qonun va qonuniyatlami ochishda yordam berishdan, 
shu asosda tadqiqotning muvaffaqiyatli bo'lishini ta ’m inlashdan 
iboratdir.
264

---

Ilmiy tadqiqot ishlarida tadqiqotning xarakteri va uning natijasida 
hosil bo'lgan yangi bilimlar tadqiqotchining o ‘z faoliyatida qanday 
m etodlarni tanlaganiga, ulardan qanday foydalanganiga bog‘- 
liq.Tadqiqotchi tomonidan to ‘g‘ri tanlangan metodlar tadqiqotning 
muvaffaqiyatli yakunlanishiga olib keladi. Aksincha, n o to ‘g ‘ri 
tanlangan yoki no to ‘g‘ri q o ‘llangan m etodlar tadqiqotchini o ‘z 
izlanishlarida boshi berk k o ‘chaga kiritib q o ‘yib,tadqiqotining 
muvaffaqiyatsiz, samarasiz b o ‘lishiga olib kelishi mumkin.
Ilmiy bilishda to ‘g‘ri tanlangan m etod shu m etod yordamida 
qilingan ilmiy kashfiyotga nisbatan qim m atliroq ahamiyatga ega 
b o ‘lishi mumkin. Bunday metod bilan tadqiqotchi bir emas, balki 
bir necha ilmiy kashfiyotlar qilishi mumkin.
Ilmiy bilish metodlarini o ‘rganish falsafada metodologiyaning 
paydo boiishiga olib keldi. Metodologiya ilmiy bilish metodlari 
haqidagi falsafiy ta ’lim ot sifatida o ‘zida kishilar dunyoqarashi 
prinsiplarini, ularning bir butun amaliy va nazariy faoliyatlariga 
tadbiq etishni o ‘rganadi.
Ular quyidagilar:
1. Ilmiy bilishning eng um um iy metodlari.
2. Ilmiy bilishning empirik darajasiga oid umumiy metodlar.
3. Ilmiy bilishning nazariy darajasiga oid um um iy metodlar.
Ilmiy bilishning eng um um iy ilmiy metodining o'ziga xos
xususiyati shundan iboratki, u tadqiqotchilarning har qanday 
ongli amaliy va nazariy faoliyatida, ham m a va har qanday ilmiy 
tadqiqot sohasida qo‘llaniladi.
Ilmiy bilishning empirik darajasiga oid umumiy ilmiy metodlari
— bular ko‘pchilik yoki bir guruh fan sohalarida q o ‘llaniladigan, 
ilmiy bilishning empirik bosqichiga oid b o ‘lgan metodlardir.
Ilmiy bilishning nazariy darajasiga oid umumiy ilmiy metodlar 
esa, ilmiy tadqiqotlaming nazariy bosqichda qo‘llanadigan metodlardir.
Ilmiy bilish ko‘plab umumiy, xususiy va alohida konkret ilmiy 
metodlar yordamida vujudga keladi. Ilmiy bilishda metodlaming xilma- 
xil va ko‘p bo‘lishi insonning dunyoni bilib olish imkoniyatlarini 
yanada kengaytiradi va uni chuqurroq bilishga imkon beradi.
Hozirgi zam on fanlarida ilmiy bilishning quyidagi metodlari 
mavjud: