‘z b e k ist 0n r espublik asio liy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

“Buyuk ipak y o ‘li” 
ga asos solingan. M.av. 115-yilda Ch- 
jan Syan o ‘zi kashf etgan bu yo'ldan O ’rta Osiyoga yana bir bor 
kelgan. U Issiqko‘1 sohilida qarorgoh qurib, O 'rta Osiyo, Parfiya, 
Kushonlar mamlakati va Hindistonga o ‘z ayg‘oqchilarim yubor- 
gan. Ayg‘oqchilar esa Chjan Syanga bu m amlakatlar haqida m a’lu- 
motlar yuborib turgan.
U-Di k o 'p sonli otliq qo'shinga tayanib m. av. 127-119-yillar- 
dagi bo'lgan urushlarda xunnlarni yengib. dastlabki g'alabaga 
erishgan. U-Di davrida Xan qo'shinlari janubi-sharqiy Xitoydagi 
k o 'p viloyatlami bosib olgan.
M.av. 
130—111 
-yillar orasida U-Di janubi-g'arbdagi 
varvarlar
ustiga ikki marta qo'shin yuborgan. Xan qo'shinlari Hindistonga 
y o 'l topolmasalar ham Yanszi daryosining yuqori oqimidagi joylar 
podsholikka qo'shib olingan.
M.av. 109-yili Xan qo'shinlari Koreya yarimoroliga ham 
bostirib kirib, Choson mamlakatini qo'shib olgan. M.av. 104-101- 
yili U-Di qo'shinlari Dovon mamlakatiga o'tib, uning shaharlari- 
dan biri Ershini qamal qilgan. Xitoyliklar Dovondan 
"qon bilan
terlaydigan osmon otlarini ”
olib qaytganlar.
M.av. II asr o'rtalaridan I asr boshlaiigacha bo'lgan davr ichida 
Xan qo'shinlari zafarli yurishlar uyushtirib saltanat chegaralarini 
ancha kengaytirganlar.
U-Di davrida Xan podsholigi Sharqiy Osiyodagi eng kuchli 
davlatiardan biri bo'lib qolgan. Xitoyda dehqonchilik, hunarmand­
chilik, chorvachilik va savdo-sotiq ancha taraqqiy etgan. Bu davr- 
da Xitoy savdogarlari Turon, Janubi-Sharqiy Osiyo, Janubiy Osiyo 
va boshqa mamlakatlar bilan qizg'in savdo-sotiq ishlarini olib bor- 
ganlar.
Buyuk ipak y o ‘li va uning Qadimgi Sharq xalqlarining siyo-
siy, iqtisodiy, harbiy va inadaniy hayotidagi o‘rni. 
M a’lumld.
314

---

“Buyuk ipak у о 1 Г Xitoy, 0 ‘rta Osiyo va Yaqin Sharq mamlakatlari 
o'rtasidagi eng qadimgi, eng uzun karvon savdo yo'llaridan biridir.
Bu yo‘l orqali Xitoydan Hindiston, O 'rta Osiyo, Kichik Osiyo, 
Kavkaz va Kavkazorti mamlakatlariga asosan ipak va ipak mah- 
sulotlari yetkazilganligi sababli tarixda u “Buyuk ipak y o 'li” nomi 
bilan shuhrat topgan. “Buyuk ipak y o 'li’’ m.av. I mingyillikning 
oxiridan to milodiy XV asrgacha - suv y o ila ri qaror topguncha 
Sharqni G 'arb bilan bog‘lagan asosiy savdo y o ii bo‘lib, Xitoy, 
Hindiston, 0 ‘rta Osiyo, Eron, Yaqin Sharq hamda 0 ‘rta dengiz 
mamlakatlari orasida savdo-sotiq va madaniy aloqalarning rivoj- 
lanishida juda katta ahamiyatga ega bo'lgan.
“Buyuk ipak yo ‘li” m.av. 138-yili Xitoy imperatori U--Di topshi- 
rig^i bilan O 'rta Osiyoga yuborilgan Xitoy elchisi va sayvohi Chjan 
Syan tomonidan o'rganiladi va uning sayohatnomasida tasvirlana- 
di. Buyuk ipak yo bli Xitoydagi Xuanxe daryosining o‘rta oqimida 
joylashgan Sian shahridan boshlanib, Lanchjou orqali Dunxuanga 
kelgan. Bu yerda u ikkiga ajralib biri shimoli-g‘arbga, ikkinchisi 
janubi-g'arbga yo'nalgan. Shimoliy y o ‘l Turfan orqali Tarim vo- 
hasiga va bu yerdan Qoshg'ar, Qizilsuv, Qorag‘ulja orqali Dovon
- Farg‘ona vodiysiga borgan. U yerdan X o‘jand, Zomin, Jizzax 
orqali So‘g‘dning markazi Samarqand va M arg'iyona (Marv) ga 
yo‘nalgan.
Dunxuandan ajralgan shimoliy tarmoq Yettisuv - Ili daryosi 
vodivsi bilan Taroz orqali Isfijob(Sayram)ga y o ‘nalgan. Yo‘l shu 
yerda ikkiga bo'linib. bir tarm og'i O 'tror orqali Sayhun (Sirdaryo) 
bilan Dashti Qipchoqning ichkarisiga qarab ketgan. Isfijobdan 
janubga yo'nalgan tarmoq esa, Binket(Shosh)ga tomon yo'nalgan. 
Binkentda yo‘l yana ikkiga ajralib, biri X o'jand tomon yo‘nalgan, 
Farg'ona - Zomin yoTiga kelib qo'shilgan. Binkentdan chiqqan ik- 
kinchi tarmoq janubi-g‘arbga yo’nalib. Barket degan joyda Zomin -
Samarqand y o iig a borib qo‘shilgan. Janubiy yo‘l X o‘jand, Yorkent 
va Pomir tizma tog'lari orasidagi Vohandaryo vohasi orqali o ‘tib, 
Baqtriyaning poytaxti Zariasp(Balx)ga borgan. Janubiy yo‘l Balx- 
ga Ishkoshim, Talikon, Xulm orqali kelgan. Xulmda esa vo‘l ikkiga 
ajralib. janubi-g‘arb tarmog'i Hindiston tom on yo‘nalgan.
315

---

BalxdainyoTning bir tarm og'i Termizga chiqib borib. Chag'oni- 
yonga tutashgan. Balxdan Termizga yo ‘nalgan y o ‘l u yerdan Nasa- 
fga, undan Buxoro tomon ketgan. Balxdan chiqqan y o 'l g'arbga 
yo'nalib. Andxoyga kelib tutashgan. Andxoydan ikkiga ajralgan 
yoTning shimoliy tarmog'i N asafgaborib taqalgan. Janubiy tarmoq 
esa Maymana, Marvirud, Marv'ga y o ‘nalgan va u yerda shimoliy 
yo'l bilan tutashgan. Marvdan "Buyuk ipak yo'li" Parfiyaning 
povtaxti Niso, Eronning Gekatompil, Apaliya va Ekbatana (Ek- 
badan) shaharlari orqali M esopotamiyaga borgan. U yerda Ktesifon 
va Bag‘dod shaharlaridan o'tib, Dajla daryosining o'ng qirg‘og‘i 
bo‘ylab shimolga yo ’nalgan va Nisibin hamda Antioxiya (Antio- 
kiya) shahariari orqali Damashqqa borgan. Damashqdan Tir shahri 
bilan Quddusga va Misrga yo'nalgan “Buyuk ipak yo'li" Buxoro
- Forob — Amu yo‘nalishi bo'ylab Amudaryo - Jayhunning chap 
sohili bo‘ylab Xorazmga, undan esa Itil daryosining Kaspiy den- 
giziga quyilishi joyiga qarab ketgan.
‘‘Buyuk ipak y o ‘li” orqali Xitoydan tashqi savdo uchun ipak, 
ipak shoyi va boshqa buyumlar chiqarilgan. Xitoyga esa har xil 
gazlama, gilam va paloslar, oyna, rangli m a’danlar, zeb-ziynat 
buyumlari, qimmatbaho tosh lar. dorivorlar, dorivor o ‘simliklar 
olib borilgan. Shuningdek. Xitoyga Dovon va Baqtriyadan ot va 
tuya, beda, g'o'zaning chigiti va boshqa narsalar ham olib borilgan. 
“Buyuk ipak y o ‘li” tufayli Xitoyning 0 ‘rta Osiyo va Yaqin Sharq, 
shuningdek, Hindiston bilan savdo va elchilik aloqalari I - II asr- 
dayoq kengayib borgan.
Xitoydan har yili katta savdo karvonlari elchilar bilan G 'arb 
mamlakatlariga j o ’natilar va G ‘arbdan turli-tuman mollar ortilgan 
karvonlar bilan elchilar kelar edi. Garchi Xitoy sayyohi Gan In 97 
yil Fors qo ‘ltig‘iga yetib borgan va makedoniyalik May Titsion 
100-yili Langmodga yetib kelgan b o isad a, ammo “Buyuk ipak 
yoTi” uzoqligi va sermashaqqatliligi sababli Xitoy G 'arb mam­
lakatlari bilan bevosita aloqa olib borishi mumkin bo'lmagan. 
Shuning uchun ham “Buyuk ipak yoTi” orqali olib borilgan savdo 
-elchilik aloqalarida osiyoliklar, ayniqsa so‘g‘dlar, baqtriyaliklar va 
eroniylar vositachilik vazifasini bajarganlar.
316

---

“Buyuk ipak yo4i” Xitoydan 111—VI asrlarda Hindistonga borib 
ziyorat qiluvchi rohiblar uchun X asrda Xitoy bilan Arab xalifaligi 
va Vizantiya o'rtasidagi savdo va elehilik munosabatlarining ken- 
gayishi natijasida “Buyuk ipak y o i i ”ning xalqaro ahamiyati yana- 
da kuchaydi. X1II-XIV asrlarda “Buyuk ipak y o ‘li” M o‘g‘ullar 
imperiyasining chekka oik alarin i M o‘g ‘uliston bilan bog'lashda 
muhim ahamiyat kasb etadi. XV asrda Buyuk geografik kashfiy- 
olar natijasida dengiz savdo yoilarin in g ochilishi munosabati bilan 
“Buyuk Ipak yo‘li" o 'z ahamiyatini yo ‘qota boshlaydi. Shunday 
b o isa-d a u O 'rta Osiyo. Xitoy va Kichik Osiyo xalqlari o'rtasidagi 
iqtisodiy va madaniy aloqalarning rivoj lanishida beqiyos ahami- 
yatga ega b o ig an .