‘z b e k ist 0n r espublik asio liy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Rossiya olinilarining Misr tarixini o‘rganishdagi o‘rni.
M a ’lum ki, rus va sobiq sovet olim lari ham Q adim gi Sharq, 
shuningdek, m isrshunoslik va Q adim gi M isr tarixini o'rgan ish g a 
o 'zlarin in g ulkan hissalarini qo'shdilar. M a’lum otlarga k o 'ra , Ros- 
siyada Sharq m am lakatlari, Sharq xalqlari, xususan Q adim gi M isr 
tarixi va m adaniyatiga qiziqish ancha erta boshiangan. R ossiyalik 
sayyohlar, savdogarlar, elchilar va ziyoratchilar Falastinda, Suri- 
yada, A rabistonda, Eronda, H indistonda, Turkiyada, uzoq Xitoy 
m am lakatlarida bo'lganlar. U larning b a'zilari M isrda ham b o'lib,
31

---

u yerda k o ‘rgan-bilganlari haqida xotiralar yozib qoldirganlar. O 'z
zam onasining o 'qim ishli kishisi M .G rigoryev 1493-yilda M isrda 
b o ‘lgan va Q ohiradagi sulton sarovining tav sif va ta iif in i yozgan.
F.F.Doroxov esa X VII asrning 70-8 0-y illarda Turkiyada b o 'lib , 
“Turkiya im periyasining ta'rifi" asarini yozgan. Ayni paytda u bir 
qancha vaqt M isrda b o'lib, kuzatishlari va to 'p lag an m a'lum otlari 
asosida Q ohira va Iskandariya shaharlarini ta 'rif-ta v sif etgan. V.G. 
Barskiy degan rus sayyohi 1727 va 1730-yillarda Sharqning bir 
qancha m am lakatlarida, shuningdek, M isrda ham b o 'lgan. U o 'z i­
ning "S ayohat” degan asarida Q ohira. Rozett va Iskandariyadagi 
haykallarni tasvirlab. ularga rasm lar ilova qilgan. ularda iveroglif 
yozuvi ju d a aniq aks ettirilgan.
M isr iy eroglif yozuvlarining o 'q ib chiqilishi sohasidagi ilk taj- 
ribalar rus sharqshunoslari va boshqa sohadagi olim lam ing m isr­
shunoslikka bo 'lgan qiziqishlarni kuchaytirgan. M isr iyeroglif y o ­
zuvlarining aham iyatiga bag'ishlangan bir qancha asarlar yozgan 
I.A .G ulyanov J.F.Sham palon bilan m unozara qilib turgan.
I.A .G ulyanov o 'z zam onasining bilim don olim i bo'lgan. O 'sh a 
davrning iste’dodli tarixchisi T.N.Granovskiy I.A .G ulyanovning 
faoliyatiga yuqori baho berib, "uning tekshirishlari ju d a ham qiziq 
va m uhim dir” , deb yozgan.
Rus akadem igi A .N .O lenin J.F.Sham palon kashfiyotining 
aham iyatiga yuksak baho bergan, ular bir-biri bilan tez-tez xat 
yozishib turishgan. A .N .O lenin M isr yozuvi m asalalaridan biriga 
bag'ishlab m axsus asar ham y ozgan.
O 'z zam onasining o'q im ish li kishilaridan biri b o'lg an A .S.N o- 
rov 18 3 4-8 35-yilIarda M isr va N ubiyaga borgan.
U bu sayohatlari haqida ju d a qiziqarli asar yozib uni 1840-yilda 
nashr ettirgan. Bu asarida A .S.N orov M isr m adaniyati yodgorlikla- 
rini tasvir etib, unda bir qancha tarixiy m asalalar, chunonchi M isr 
m adaniyatining yunon m adaniyatiga k o 'rsatg an ta'siri yoki o 'sh a
davrdagi M isr aholisi urf-odatlari, qadimgi m adaniyat a n ’analari 
kabi m asalalarni bayon etgan. A .S.N orov T.N.G ranovskiy bilan 
uchrashib uni um um iv tarixdan darslik yozishga undagan. T.N.G ra­
novskiy “U m um iy tarix dasturiga qisqacha bayon” asarida qadirn-
32

---

gi Sharq tarixini o'rg an ish n in g rejasini chizib bergan. U nda Xitoy, 
H indiston va Finikiya tarixiga alohida e ’tibor qaratilgan. T. N . G ra­
novskiy o 'z vafotidan bir necha oy oldin, 1855-yilda darslikning 
qadim gi Sharq xalqlari tarixiga bag 'ishlan g an b o iim in i yozgan.
Rus tarixchi lar idan A drian Praxov M isrga sayohat qilib, M isr­
ning qadimgi yodgorliklari dan kolleksiya to'plagan. U 1880-yil- 
da “ Qadimgi M isr m e ’m orchiligi” asarini yozgan. U nda Qadim gi 
m isrliklarda m e'm o rchilik usullari shakllarining paydo b o ‘lishi va 
rivojlanishi m asalalari yoritilgan.
M ashhur rus sharqshunos-m isrshunoslaridan yana biri akade- 
mik B .A .Turayev b o 'lib , u 1 86 8 -1 920-yillarda yashab ijod etgan. 
U ning asarlaridan biri “Q adim gi Sharq tarixi” boTib, bu tarixiy 
asar g ‘oyat keng m a ’lum otlarni o 'z ichiga olgan va hujjatlar bilan 
ju d a yaxshi asoslangan. U nda butun Q adim gi Sharq dunyosi yaxlit 
m adaniy-tarixiy holda aks ettirilgan, deb yozadi shogirdlaridan biri 
V.I.Avdiyev.
B .A .Turayevning m isrshunoslikka q o 'sh g an hissasi Qadim gi 
M isr m adaniy m erosini M isr va Efiopiya m adaniyati bilan b o g 'lab
oTganishdan iborat bo'ldi. U ning y ana bir m uhim xizm ati shun- 
daki. u M oskva nafis san ’at m uzeyidagi Sharq yodgorliklari boTi- 
mini tashkil qilgan va rus m uzeylarida y ig 'ilg an yodgorliklarni sin- 
chiklab o'rgangan. B .A .Turayevning “M isr adabiyoti” asari g ‘oyat 
katta ilm iy aham iyatga ega boTib, bu asar ham m a’lum otlarga 
boyligi jih atd an butun dunyo m isrshunoslik adabiyotlari ichida ten- 
gi y o 'q asarlardan biri hisoblanadi.
Juda qim m atli m a’lum ot egasi boTganligi va fanga chuqur 
m uhabbati tufayli B.A .Turayev m isrshunoslikning I.M.Volkov,
A .L.K ostoyeyskiy, V.V.Struve, N .D .Flittner. LG .Frank-K am enets- 
kiy, G essarlardan iborat butun bir m aktabini yaratishga m uyassar 
b o 'ld i.
M ashhur rus m isrshunoslaridan yana biri 185 6-1 947-yillarda 
yashab ijod etgan V .S.G olenishev hisoblanadi. U M isrga tez-tez 
sayohat qilib, sayohatlari davrida u yerda bir qancha qazish ishlari 
oTkazib. Q adim gi M isr yodgorliklaridan k o ‘p va qim m atli kollek- 
siyalar to'playdi. Bu kolleksiya keyinchalik M oskva nafis san ’at
33

---

m uzeyida qadim gi sharq yodgorliklari b o'lim ining negizini tashkil 
qiladi. U M isrda “H am m am at” yozuvlarini o 'z joy id a sinchiklab 
tekshirdi.
V.S.Golenishev Stabilal-A ntarda ibodatxonalam i qayta tiklash 
haqida m alika X atshepsutning va Suvaysh kanali yonida Tel- 
al-M asxutdagi fors podshosi Doro I ning yozuvlarini ham topib 
o'rganadi.
U Q adim gi M isr yozuvlarining turli yodgorliklarini o'rganish, 
nashr etish. tarjim a qilish va sharhlash b o 'y ich a k o 'p lab asarlar 
yozdi. Chunonchi, sehr-jodu duolari yozilgan "M etternix lavhasi” , 
"H alokatga uchragan kem a’’ to 'g 'risid a g i hikoyalar, “U nu-A m on- 
ning Suriyaga sayohati” kabilar shular jum lasidandir.
B .A .Turayevning iste’dotli shogirdlaridan biri V.V.Struve 
b o 'lib , u rus sharqshunoslari va m isrshunoslik m aktabini yaratgan 
iste'dodli tarixchilardan biri hisoblanadi. U Q adim gi M isr va Sharq 
tarixiga b ag 'ishlab ju da k o 'p asarlar yozgan. Eki jihatdan akadem ik 
V. V. Struvening “Istoriya drevnego Vostoka” ("Q adim gi Sharq 
tarixi”) kitobi aloliida o 'rin n i egallaydi. Bu ajoyib kitob m uqad- 
dim adan tashqari 34 bobdan iborat bo'lib. u butun qadim gi Sharq 
xalqlari tarixini o 'z ichiga qam rab olgan kitobdir. K itob xilm a-xil 
m anba, qadim gi yozuv va arxeologik у odgorliklarga suyanib yozil­
gan. Bu nodir kitob 45 bosm a taboq hajm da chop etilgan.
A kadem ik V.I.Avdiyev ham taniqli sharqshunos va m isrshunos- 
lardan biri hisoblanadi.
V.I.Avdiyevning eng m ashhur asarlaridan biri "Istoriya drevne­
go Vostoka” ilk bor 1948-yilda, ikkinchi qayta ishlangan, to 'ld i- 
rilgan nusxasi esa 1953-yilda nashr etilgan b o 'lib , 47 taboqdan 
ziyoddir. K itobga jud a k o 'p rasmlar. chizm alar va xaritalar ilova 
qilingan. Bu kitob "Q adim gi Sharq tarixi” nom i bilan 1964-yil- 
da o 'zb ek tiliga tarjim a qilingan. Shuni alohida qayd etish joizki. 
V.I.Avdiyevning ushbu darsligi o 'z vaqtida oliy darajadagi davlat 
m ukofotiga sazovor b o 'lgan. Tarjimaning m axsus m uharriri tarix 
fanlari doktori, akadem ik Y .G '.G 'ulom ov bo'lgan.
34

---

K eyingi 50-60 yil ichida Q adim gi Sharq tarixi va m isrshunoslik 
sohasida M .A .K orostovseva, Y.Y.Perepyolkina, M .E.M ate, N.S. 
Petrovskiy kabi m ashhur olim lar yetishib chiqdilar.
M a'lu m k i, 1974-yilda D .G .R edver va E.A .C herkasovalarning 
Y.S.Krushkol tahriri ostidagi ‘'Q adim gi dunyo tarixi” kitobining 
birinchi jildi tarjim asi q o 'llan m a sifatida nashr etildi. Shu m u ­
alliflar yozgan "Istoriya drevnego m ira” I jild i rus tilida 1979-yilda 
nashr etildi.
Shuningdek. Q adim gi Sharq tarixi (Istoriya drevnego Vosto- 
ka) darsligi 1979. 1988, 1999, 2002, 2009-yillari V.I.Kuzishin tahri­
ri ostida bosilib chiqdi. Bu darsliklar V.I.Avdiyev, A.A.Vichatsin, 
M.A.Dandamayev, D.V.Dsotek, G.F.Uin, M. V.Kryukov, V.I.Kuzishin, 
V.M.Masson, D.G.Reder, S.S.Solovyev, I.A.Ladinin. A.A.Nemirovs- 
kiylardan iborat mualliflar jam oasi tom onidan yozilgan.
M a'lu m k i, 1983-yilda “Istoriya drevnego m ira”(“Qadim gi dun­
yo tarixi”)ga bag'ishlangan uch jild lik kitob nashr etilgan. Bu kitob 
I.M .Dyakonov, V.K,Afanasyev, I.V.Vinogradov, N.V.Kaziryeva, 
T.V.Stepugina, G.F.Uin, V.A.Yakobson, G .G .G eorgadze, I.A .Lepis, 
Y.V.Andreyev, Y.B.Sirkin va boshqa m ualliflar jam oasi tom onidan 
yozilgan.
M azkur kitobning m uharrirlari I.M .Dyakonov, V .D .Neronova 
va I.S.Svensitskayalardan iborat b o'lgan. Bu darslik asosan m a 'n i- 
zalar to'plam idan iborat.
Shunday qilib, m ashhur rus va xorijlik sharqshunos, m isrshunos 
olim lar o'zlarining noyob darsliklari va tadqiqotlari bilan Sharq 
xalqlari tarixi, qolaversa Qadim gi M isr tarixini o'rg anish ga o 'z la ­
rining ulkan hissalarini q o 'sh g an va q o 'sh ib kelm oqdalar.