‘z b e k ist 0n r espublik asio liy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

tabaqalanish paydo bo'lgan.
2-§. Qadimgi Misr tarixining asosiy manbalari
va tarixnavisligi
Qadimgi Misr tarixining manbalari va tarixnavisligi.
Maiumki, Qadimgi Misr tarixi Qadimgi Sharq tarixining tarkibiy
qismini tashkil etadi. Qadimgi Misr tarixini uning manbalari va
tarixnavisligi qo'lga kiritgan maiumotlarisiz o'rganib bo'lmay-
di. Qadimgi Misr tarixini o'rganish uchun bu ko'hna diyoming
zamonamizgacha saqlanib qolgan ko'pdan-ko'p bitiklari, yodgor­
liklari birinehi darajali ahamiyatga egadir.
Qadimgi Misr yozuvi manbalaridagi ma’lumotlar, moddiy
madaniyat yodgorliklarini ko'p jihatdan to'Jdiradi.
Qadimgi Misr tarixining manbalari bilan chambarchas bog'liq
bo'lgan tarixnavislik bilimi Qadimgi Sharq tarixi, xususan Qadim­
gi Misr tarixini o'rganishda juda katta ahamiyat kasb etadi.
Tarixnavislik, ya’ni istoriografiya - tarixiy bilimlami, tarix
fanining taraqqiyotini, tarix manbalarini ya taj=C^^ i 6 ^ ^ 5fiyani
o'rganadigan ilmdir. Tarixiy manbalarsiz va^^^n^isliksbsMtor-
17
( u ( i n v .№
и £ б ф ) Ц

---

bir m am lakat tarixini. jum ladan Q adim gi M isr tarixini ham o 'rg a- 
nish m um kin emas.
Q adim gi M isr tarixiga doir m anbalar Q adim gi M esopotam iya 
tarixiga doir m anbalar singari uch asosiy qism ga boTinadi:
1. A ntik - m ualliflarning M isr haqida aytganlari va yozib 
qoldirganlari.
2. M oddiy m adaniyat yodgorliklari. shu ju m lad an arxeologik 
yodgorliklar.
3. Q adim gi M isr yozuvi yodgorliklari.
Qadimgi zamon mualliflarining Qadimgi Misr haqidagi
yozganlari. 
M a’lum ki, antik m ualliflarning Q adim gi M isr haqida 
yozgan asar va esdaliklaridan o zm i-ko'pm i m a’lum ot olisli m um ­
kin.
T a'kidlash joizki. m.av. V ll asrdayoq yunon savdogarlari, yol- 
langan askarlar va boshqa toifadagi kishilar M isrga kirib kelgan- 
lar. Yunon faylasuflari va siyosiy arboblari Fales. A naksim andr, 
D em okrit va Salonlar M isrga sayohat qilib, M isr xalqining ming 
yillar davom ida to 'p lag an bilim larini o ‘rganganlar. Shu bois yunon 
yozuvchilari - tarixchi va geograflarining asarlaridan Qadimgi 
Misrga oid ju d a k o 'p m aTum otlarni topish mumkin.
M. 
av. 4 85 -4 2 5 -y illard a yashab ijod etgan galikam iaslik G ero­
dot o 'z asarlarida Q adim gi M isr tarixi va m adaniyati haqida an- 
chagina m aT um ot qoldirgan. U tarixda "tarix otasi” nomi bilan 
m ashhur b o 'lib , 9 jild lik "Tarix” asarining ikkinchi kitobini butun- 
lay Q adim gi M isr tarixiga bag'ishlagan.
G erodot Q adim gi M isr tarixi va m adaniyatini m um kin qadar 
to 'laro q tavsiflashga harakat qilgan. “Tarixning otasi” - G erodot 
N il b o 'y lab m am lakatning shimoliy chegaralaridan janubiy che- 
garalarigacha sayohat qilgan. G erodot Nil vodiysi va deltasining 
tabiiy sharoitlarini, Q adim gi m isrliklarning urf-odatlari, diniy 
e ’tiqodlari, m am lakatning xo'jaligi va ijtim oiy tuzumi to 'g 'risid a
ham b a’zi m a 'lu m o tlar beradi. U Qadim gi M isrning tabiati haqida 
gapirib. N il daryosi toshqinlarining Q adim gi M isrda dehqonehilik 
xo 'jalig inin g rivojlanishi uchun ju d a katta aham iyatga ega ekan- 
ligini bayon etadi.
18

---

G erodotning hikoya qilishicha, “daryo toshib, dalalarni su g'o ra- 
di, su g 'o rib b o 'lgach, suv q irg'oqlarga - o 'zan g a qaytadi; so 'n g ra 
har bir dehqon o 'z yeriga urug ' sepadi va bu yerga cho'chqalar- 
ni q o 'y ib yuboradi, ch o 'ch q alar tuproqni bosib yurib, u ru g ‘likni 
tuproq bilan aralashtirib yuboradilar” .
G erodot m isrliklar dini haqida k o 'p g in a m a’lum otlar berib, din­
ning m arosim xususivatlarini bayon qilgan. U m isrliklar m uqaddas 
deb hisoblagan h o 'k iz, lochin, it, m ushuk va tim soh kabi jonivor- 
larga e ’tiqod qilishlarini ham bayon qilgan.
Shuni ta'kidlash lozim ki, G erodot M isrning siyosiy tarixiga 
ham katta e ’tibor berib. u o 'z asariga M isr davlatining eng qadim gi 
asoschisi M ina haqidagi rivoyatni kiritgan.
G erodotning IV sulolaga m ansub fir’avnlarning xalqni ju d a qat­
tiq jabr-zulm ga duchor qilib, piram idalar qurishda nihoyatda k o ‘p 
odam larni ishlatganliklari to 'g 'risid a g i hikoyasi z o 'r m ahorat bi­
lan bayon etilgan. G erodot M isr tarixining Sais va Fors davri(m.av. 
X I-IV asrlar)ga oid voqealarni bayon qilgan hikoyasi ancha to ‘g 'ri 
va niufassaldir.
G erodot M isr m adaniyatiga yuksak baho berib, birinchi m arta 
m isrliklar alohida taqvim tuzganliklarini, astronom ik kuzatishlarga 
asoslanib у iIni 12 oyga ajratganliklarini aytadi.
M.av. 332-yilda M isr M akedoniyalik A leksandr tom onidan 
jan g siz bosib olingan. M akedoniyalik A leksandr qo'shinlari bilan 
bu yerga ju d a k o 'p m akedoniyaliklar, yunonlar k o 4chib kelishgan. 
M akedoniyalik A leksandr zam ondoshi M anefon degan ruhoniy 
o 'zin in g yunon tilidagi “M isr tarixi” asarini yozgan. M anefon m. 
av. IV—III asrlarda yashab ijod etgan tarixchilardan biri b o ‘lib, 
M isr haqida yozgan qadimgi m ualliflar orasida alohida o 'rin tuta- 
di. M anefon M isr kohini - bosh ruhoniysi bo'lganligi tufayli, M isr 
ibodatxona arxivlariga va kutubxonalariga bem alol k ira olgan. 
Shu bois u Qadim gi M isr m anbalarini yaxshi o'rgangan. U yunon 
tilini yaxshi bilgan va yunon ilm -fanidan bahram and b o ‘lgan. A f- 
suski, M anefonning M isr tarixiga bag'ishlangan asari to ‘liq holda 
zam onam izgacha saqlanib qolm agan. K eyingi asrlarda yashagan 
m ualliflar Io sif Flaviy (m ilodning I asri) va Evsefiy (m ilodning IV
19

---

asri) kabilarning asarlarida M anefonning asarlaridan olingan qis- 
qa-qisqa к о 'ch ir malar zam onam izgacha saqlanib qolgan. A ncha 
keyingi zam onlardagi tarixchilar tom onidan M anefon asari asosida 
tuzilgan va 30 sulolaga m ansub b o 'lg an ham m a f ir avnlarning nom- 
lari haqida qisqacha m a iu m o tla r va xronologik sanalar yozilgan 
m atn saqlanib qolgan. M anefon tarixiy asarining shu kichik-kichik 
parchalari ham Q adim gi M isrning siyosiy tarixini va xronologi- 
yasini tiklashda katta ilmiy aham iyatga ega b o ig a n . M anefondan 
keltirilgan parchada giksoslarning M isr ustiga bostirib kirishlari 
haqidagi m a ’lum ot ham katta aham iyatga egadir.
M anefondan keyin yashagan m ualliflar uning asariga yuksak 
e ’tibor bilan qaraganlar. Chunonchi. Sinkell M anefonning o 'z asar­
larida m isrliklar tarixini o'rgan ishd a M isr yozuvlaridan m anba sifa­
tida foydalanganligini aytadi. Jum ladan. Evsefiy “m isrlik M anefon 
faqat butun M isr tarixini em as, balki uning butun teologiya - diniy 
aqidalar m ajm uasini ham yunoncha shaklga solgan", - deb yozadi. 
M ashhur sharqshunos tarixchi V.I.Avdiyevning Jikricha. zam ona- 
m iz tarixchilari M anefon asarlaridan olingan parchalarga tanqidiy 
k o 'z bilan qaram oqlari kerak.
M.av. I asrda yashagan, o 'zin in g um um iy tarix to 'g 'risid a g i 
asarini yozganda yunon tarixchilari Gekatey A bderskiy va A gatar- 
xidning k o ‘p asarlaridan foydalangan. M. av. 1 asrda yashagan D io­
dor o 'zig a ch a o ‘tgan tarixchilam ing asarlaridan foydalanib M isr­
ning tabiiy sharoitini atroflicha bayon etgan. U N exo degan M isr 
fir’avni Nil daryosining sharqiy tarm oqlaridan kanal chiqarib. uni 
Q izil dengiz bilan tutashtirm oqchi b o ig a n in i hikoya qilgan. D io­
dor o ‘z asarida Q adim gi M isr qonunlari va rna'm uriy idora tarti- 
bining xususiyatlarini bayon qilar ekan. Q adim gi M isrning despo- 
tik - z o ‘rlikka asoslangan davlat tuzum ini ideallashtiradi. U M isr 
sudi, forslar davrigacha o ‘tgan beshta podshoning yangi qonunlari 
haqida gapirib, m azkur qonunlarni maqtagan. U Q adim gi M isr 
m adaniyatiga yuksak baho berib, Qadim gi M isr m adaniyatining 
qadim gi dunyo m adaniyatiga k o is a tg a n ta ’sirini ta ’kidlab o'tadi.
D iodorning M isr tarixining forslar hukm ronligi va undan key in­
gi davrlarga oid voqealam i bayon qilgan qismi diqqatga sazovordir.
20

---

Shuningdek. D iodor o 'z asarida N ubiyadagi oltin konlaridan m isr­
liklar qanday foydalanganliklarini ham batafsil bayon etgan.
D iodom ing aytishicha, ana shu konlarda m ahkum etilgan ji- 
noyatchilar “kishan solingan holda, kecha-yu kunduz tinmay 
ishlaydilar. ular hatto qochishga um id qilish im koniyatidan ham 
m ahrum dirlar, chunki ular ehet ellik askarlar nazorati ostidadirlar". 
Bu m a'lu m o tlar D iodor Sitsiliyskiyning ''Tarixiy kutubxona” asari­
da ham bayon etilgan.
M. av. 1 va m ilodiy 1 asrlarda yashagan yunon m ualliflaridan 
biri Strabon o 'zin in g “G eografiya” asarida Q adim gi M isr haqida 
ham qim m atli m a ’lum otlar yozib qoldirgan.
Strabon o'zid an oldin o 'tg a n tarixchi lam ing asarlaridan keng 
foydalanib. N il daryosi, uning toshqinlarini, tabiiy va su n ’iy su g 'o ­
rish tizim ini, M isr o'sim liklari va hayvonot dunyosini atroflicha 
bayon etgan. U Q adim gi m isrliklarning x o 'jalik hayoti, kanallar 
va yulduzlar tizim i, Fayum vohasining suv ta ’minoti masalalari 
haqida qim m atli m a’lum ot beradi. Strabon M isrdagi zaytunchilik- 
ni, undan o 'sim lik moyi tayyorlash yoTlarini va m usallaschilikni 
bayon etib, x o 'jalik jihatdan ju d a boy b o 'lg an A rsinov degan joyni 
k o 'rsatib o'tadi.
Strabon o 'z asarida M isrga q o ‘shni b o 'lgan qabilalar, xususan 
Efiopiya haqida qim m atli m a'lu m o t beradi, M isr m adaniyatining 
Y unonistonga qilgan ta’sirini k o 'rsatib o'tadi. Strabon Evdoks va 
Platon kabi m ashhur yunon olim va faylasuflarining uzoq yillar 
M isrda yashaganlari va m isrlik kohinlardan k o 'p narsa o'rgangan- 
liklarini bayon qilgan. Q adim gi M isr haqidagi m a ’lum otlar m ilodiy 
I—II asrlarda yashagan rim lik yozuvchi Tatsit va m ilodiy IV asrda 
yashagan A m m ian M arsellin asarlarida ham saqlanib qolgan.
M isrliklarning diniy e ’tiqodini o'rg an ish d a m. 46-120-yillar- 
da yashab ijod etgan Plutarx X eroneyskiyning “Izida va O ziris 
to 'g 'risid a " degan asari muhim aham iyatga egadir. Plutarx bu asa- 
rini ju d a k o 'p m anbalar asosida yozgan.
Shunday qilib. qadim gi yunon m ualliilarining asarlari Qadimgi 
M isr tarixi, uning tabiati. Nil toshqinlari. xo 'jalig i, su g'o rish in- 
shootlari tarixi. m adaniyati va diniy e'tiq o d in i o'rg an ishd a qim m a-

---

li m anba bo 'lib, ulardan keyingi avlod tarixchilari keng m iqyosda 
foydalanganlar.