‘z b e k ist 0n r espublik asio liy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Misrda arxeologik tekshirishlar tarixidan. 
Q adim gi dunyo 
m adaniyatining rivojlanishiga kuchli ta'sir ko 'rsatg an k o 'h n a M isr 
m adaniyati Yevropa va jahon sayvohlari va olim larining diqqat- 
e'tib orin i o ‘ziga tortib kelgan. M a’lumki. Q adim gi Sharq m adani­
yati bilan yaqindan b o g ‘lanib o 'sg an qadimgi Yunoniston va Rim 
tarixi ham da m adaniyatini Yevropada U yg'onish davridan boshlab 
o'rg an ish g a kirishilgan. X VI asrning buyuk faylasufi Jordano B ru­
no o 'z asarlarida Q adim gi M isr m adaniyatiga yuksak baho bergan. 
J. Bruno fikricha, qadim gi yahudiylar. yunonlar va rim liklar Q ad­
imgi M isr m adaniyatidan bahram and bo'lganlar.
X V III 
asr o 'rta la rid a M isrga kelib ketgan Pokok, N orden 
v a B ryus kab ilar u yerdagi qadim gi p iram id alar - eh rom lar va 
F iva yaqinidagi m arhu m lar vodiysida berkitilgan podsho m aq- 
b aralarin i ta 'r i f va tasv ir etgan m uhim asarlar qoldirganlar. 
G ‘arbiy Y evropaning o 'q im ish li ziyolilari N apoleon B onapart- 
ning 1798-yildagi M isrga harbiy yurishlari tufayli Q adim gi M isr 
m ad an iy ati bilan kengroq tanishish im koniyatiga ega b o 'lg a n ­
lar. B onapart eksped itsiy asi tarkibida turli olim lar, shu ju m ­
ladan arxeo log lar ham bor edi. M azkur ek sped itsiyan ing ilmiy 
tekshirishlari n atijasida “M isr ta sv irlari”ga b ag 'ish la n g an juda 
qim m atli asar nashr etilgan. M azkur asar 24 jild lik m atn, ham da 
Q adim gi M isr ibo datxonalari xaro b alarining rasm lari, y o zuvlari- 
ning n usxalari va eksp editsiya qatnashchilari to 'p la g a n ju d a k o 'p
qadim gi y od gorliklarni k o 'rsa tu v ch i ja d v alla rd an iborat. Yev- 
ro p aga keltirilgan Q adim gi M isr yo dg orlik larin in g k olleksiyalari 
o lim lar va keng ja m o atc h ilik o ‘rtasida Q adim gi M isr tarixi va 
m ad aniyatiga z o 'r qiziqish uy g 'o tg an . B a 'z i o lim lar kollek siy alar 
ichidagi M isr yozuviga qiziqib, uni o 'q ib chiqishga q iz g 'in lik
bilan kirishganlar. B ular orasida m ashhur fransuz filologi Fran- 
sua S ham palon (1 7 9 0 -1 8 3 2 ) faolivati alohida o 'rin n i egallaydi. 
U M isr iyerogliflarini o 'q is h usulini topgan. J.F .Sham palon ana 
shu kashfiyoti va b ir qancha ilm iy asarlari bilan m isrsh u n o slikk a 
asos solgan olim dir.
22

---

N apoleon B onapartning M isrga qilgan yurishlari vaqtida to­
pilgan Rozett toshidagi ikki tilda - yunon-m isr tilida yozilgan 
yozuv M isr yozuvlarini o 'q ib chiqish uchun birgina asos bo'lgan. 
M isrshunoslik tarixidagi ana shu birinchi davr m oddiy m adani­
yat yodgorliklari, yozuvlar, rasm lar va nusxalardan iborat haqiqiy 
m a’lum otlarni zoT berib to 'p lash bo'lgan. Sham palon o 'zid an ol- 
din o 'tg an olim larning ishini davom ettirib. Q adim gi M isr tarixi 
va m adaniyatini o 'rg an ish yuzasidan katta reja belgilaydi. U o ‘zi- 
ning "M isrga abadiy sayohat loyihasi haqidagi m aktubi”da M isr 
m adaniyatidan qolgan m oddiy yodgorliklam ing ham m asini shu 
joyning o 'zid a o 'rg an ish zarur degan fikrni ilgari suradi.
Shuni ta ’kidlash lozim ki, J.F.Sham palon qadim gi m isrliklar­
ning san ’ati. dini va m ifologiyasi bilangina em as, balki N il vodiy- 
sida hunar va fanning taraqqiy si ham da " F ir’avnlar m am lakati”ning 
siyosiy tarixi bilan ham qiziqqan. 
U 
Fiva m aqbaralarida tasvirlan­
gan va aholining turli tabaqalarining tim nushi va m aishatiga oid 
suratlardan sinchiklab nusxalar olishni zarur deb bilgan. Bunda 
xususan “etnografik b o 'rtm a tasvirlar”ga, astronom ik suratlarga 
va asosiy iyeroglif yozuvlariga e ’tibor berish zarurligini aytgan. 
U 1828-yilda M isrga arxeologik ekspeditsiya tashkil etib. o 'zin in g
tuzgan loyihasini am alga oshirishga tnuvaffaq b o 'lgan. Sham palon 
bu ekspeditsiyasi bilan M isrda bir yarim yilcha turib qazish ishla­
rini o'tkazgan. Bu davrda u qadim gi yodgorliklarni qazib o 'rganib, 
k o 'p m a iu m o t to'p lagan , rasm lar chizgan va yozuvlardan nusxa­
lar olgan. J.F.Sham palonning z o 'r g 'ay rat bilan qilgan ishlarining 
ju d a qim m atli sam aralari, uning o'lim id an keyin bosilgan “M isr 
va N ubiya yodgorliklari” degan albom lar seriyasida nashr etilgan) 
XIX 
asr o 'rtalarid a nem is m isrshunoslari Lensius va G .Brugsh 
katta arxeologik qidiruv ekspeditsiyalari tuzib M isrga borganlar. 
U lar birgina M isrni em as, balki Suriya, Falastin, Sinay yarim oroli, 
N ubiya va Sudanni, shuningdek, M isrga yondosh viloyatlarni ham
arxeologik nuqtayi nazardan tekshirganlar. Bu ekspeditsiyalar nati­
jasid a ju d a k o 'p yodgorliklar o'rganilib, ularning m adaniy qatlam ­
laridan yuqorida nonilari zikr qilingan m am lakatlar tarixiga oid 
ju d a k o 'p m a’lum otlar to'plangan. 
;
23

---

B u ekspeditsiyaning ish natijalari "M isr va Efiopiya yodgor­
liklari" degan katta va g o 'zal albom larda nashr etilgan.
Joni-dili bilan fanga berilgan iste’dodli olim M ariyett M isrda 
rejali ravishda va keng k o 'lam d ag i arxeologik qazish ishlari olib 
borgan. U M emfis yaqinidagi m uqaddas h o 'k izlar - A pislar maq- 
barasi, Sakkaradagi Q adim gi podsholik m aqbaralari, A bidosdagi 
X IX sulola ibodatxonalarida qazish ishlarini olib borgan. U ju da 
k o 'p yirik xarobalar saqlanib qolgan Q adim gi M isr podsholari poy­
taxti Fiva atrofida ham qazish ishlarini o'tkazgan.
M ariyett M isrda qazishm alar va qadim gi yodgorliklarni o 'rg a- 
nish uchun m axsus boshqarm ani uy ushtirishga K ohirada misr- 
shunoslik m uzeyini barpo etishga yordam bergan. F.Sham palon va
O .M ariyetning arxeologik ishlarini m ashhur fransuz m isrshunosi 
G aston M aspero (1846—1916) m unosib davom ettirgan. G .M aspero 
serg‘ayrat va tinib-tinchim as arxeolog bo'lishi bilan birga, chuqur 
bilim li filolog va g Loyat z o ‘r tarixchi ham edi. U V -V I sulolalar- 
ning Sakkaradagi piram idalarini sinchiklab tekshirib, ularning ichi­
ga kirishga ham m uyassar bo'lgan. M aspero piram idalarning ich­
ki dafn xonalaridan jud a muhim diniy m atn topgan. M aspero bu 
yozuvlarni “ Sakkara piram idalarining yozuvlari" nom i bilan nashr 
ettirgan.
U Fivaga yaqin D ayrilbahrda Yangi podsholik davridagi eng 
m ashhur bir necha fir’avnlarning m um iyosini yashirin bir joydan 
topishga m uyassar b o'lgan. M aspero M isrda qadim gi yodgorliklar­
ni saqlash, o'rganish va nashr ettirish ishlarini uyushtirgan va bu 
ishlarini yuksak darajaga ko'targan.
X IX
asr oxirida m axsus “M isrni tekshirish fondi" tashkil etil­
gan. B u fondning tashkil etilishi M isrda arxeologik qazish ishlari- 
ning keng ko 'lam d a rivojlanishiga yordam bergan.
X IX
asrning oxirida birinehi m arta arxaik davr yodgorliklari- 
ni ochgan J. de M organ, so 'n gra m alika X atshepsutning m ag‘ora 
ibodatxonasini sinchiklab tekshirgan. N ihoyat o 'zin in g butun uzoq 
um rini (185 6-1 9 4 2) M isr yodgorliklarini arxeologik jihatdan tek- 
shirishga bag'ish lan gan ingliz arxeologi Flinders Petri M isrda eng 
katta qazishlar o'tkazgan. U A bidosda sulolalardan ilgarigi davrga
24

---

oid podsholarning m aqbaralarini. Fayum vohasi yonida O 'rta p o d ­
sholik shahrining xarobalarini, D afneda va N avkratisdagi yunon 
tnanzillarining qoldiqlarini topgan va ularni sinchiklab o'rgangan.
Petri o 'tkazgan qazishm alar natijasida tanga Q adim gi M isrning 
moddiy m adaniyati tarixi haqida ju d a k o 'p qim m atli yodgorliklar 
va nodir yozuvlar qo'shilgan.
XX 
asrda M isrda arxeologik qazish ishlari tartibga solinib, 
keng ko'lam dagi ishlar am alga oshirildi.
XX
asrda M isr arxeologiyasini o'rg anish ishiga Reysner, ingliz 
va fransuz arxeologlaridan Pert. Genn. Lauer, Jeke va boshqalar 
o ‘zlarining ulkan hissalarini qo'shganlar.
M aTum ki, m. av. II m ingyillik o'rtalarid a M isr fir’avnlarining 
jasadlarini ham m aga k o 'rin ib turadigan va talon-taroj qilish oson 
bo'lgan piram idalarga - ehrom larga ko'm m asdan, balki hech kim 
bilm aydigan qilib qoyalarga o 'y ib ishlangan y er osti m aqbaralari- 
ga ko'm ganlar. U lardan bittasi talanm ay saqlangan. U ham b o 'lsa
Fiva shahrining g 'a rb tom onida, podsholar vodiysidan topilgan 
m ashhur Tutanxam on (m. av. XIV asr) XVIII sulola podshosining 
m um iyolangan jasad i edi. U ni 1922-yilda ingliz olim lari T. K arter 
bilan K arnavonlar topishgan. B u dahm aning hujrasidan 19 yoshli 
kasalm and yigit - Tutanxam on jasadi ajoyib nafis qilib ishlangan 
g 'o v a t g o 'zal oltin tobutga solingan ekan. Bu oltin to b u ty a n a oltin, 
tosh va yog'och dan ishlangan ettita tobutga solingan. Tobut ichi- 
da uning qiyofasini aniqlash im konini beruvchi oltin niqob ham
boTgan.
Sakkiz qavat tobut yoniga benihoya qim m at buyum lar - nafis 
naqsh solib ganchdan ishlangan vaza. kum ush trubalar, tillaqosh, 
ju d a k o 'p qim m atbaho ziynat buyumlar, tum orlar, sira q o ‘l tegilm a- 
gan podshoning m um iyolangan jasadi ham saqlangan.
A .R ou. Feyrm en va boshqalar ham M isrning turli joylaridan 
X V III-X IX sulola fir’avnlari davriga m ansub k o 'p lab arxeologik 
yodgorliklarni topib o'rganganlar.
Shuni ta’kidlash joizki, yuz yildan ortiq vaqt ichida M isrda o'tka- 
zilgan arxeologik qazishlar natijasida juda ham k o 'p moddiy madani-
25

---

yat yodgorliklari, xilma-xil yozuvlar, san'at asarlari, m e’morchilik 
obidalari va diniy e’tiqod bilan bog'liq buyumlar ham topib o'rganildi.
A rxeologik qazishm alar vaqtida topib o ig a n ilg a n buyum lar 
Q adim gi M isr tarixini oydinlashtirib, ilmiy m isrshunoslikning 
yanada rivojlanishiga jiddiy asos bo ‘ldi. Bu davrning yana bir ul­
kan y u tug'i Fransua F.Sham palon tom onidan M isr iy eroglif yozu- 
vining o ‘qib chiqilishi boTdi.