Yuristning nutq

“Al-Muallim as-Soniy»
(Arestoteldan keyingi, ikkinchi muallim) ya’ni, 
“Sharq
Arastusi»
nomi bilan ulug‘langan.
Qomusiy alloma tilshunoslik, she’riyat, musiqa, falsafa, 
poetika, xattotlik hamda notiqliq san’atiga doir mukammal asarlar 
yozgan. 
“Xattotlik haqida kitob» ( “Kitobfissan’at al-kitobat“),
“Lug‘atlar haqidagikitob“ ( “Kitobfil-lug‘a t“), «Ritorika haqida
kitob ( “Kitob fll— xitoba ”)
kabi asarlar shular jumlasidandir.
Aql masalasi chuqur talqin qilingan Forobiyning 
“Aql
ma ’nolari haqida
’’risolasida aql, bir tomondan, ruhiy jarayon; 
ikkinchi tomondan, tashqi ta’sir, ta’lim-tarbiya natijasi ekanligi 
ta’riflanadi. Insonga xos bo‘lgan tug‘ma xususiyat va ruhiy kuch 
bilan bog‘liq narsa, alloma fikricha, aqldir. Insonga xos tug‘ma 
instinkt tushunish, fahmlash, muhokama qilish va fikrlash 
quwati bolada kamolot sari takomillashib, rivojlanib boradi.
Forobiyning mantiqqa doir asarlarida aql masalasi muhim 
rol o‘ynaydi. U aqlga ta’rif berish bilan biiga inson faoliyatida 
aqlning roli xususida keng to‘xtaladi. Forobiyning yozishicha, 
mantiq san’ati kishiga shunday qonunlar haqida ma’lumot 
beradiki, bu qonunlar vositasida aql chiniqadi, inson sog‘lom 
fikrlashga o‘iganadi — haq va to‘g‘rilik qaysi tomonda ekanini 
anglaydi, turli xatolaiga yo‘l qo‘yishdan saqlanadi. Forobiy fanlar 
mazmunini mantiq tashkil etishini alohida ta’kidlaydi. Jumladan, 
mantiq ilmi va grammatika o‘rtasidagi bog‘liqlik haqida: 
“Mantiqning aqlga munosabati grammatikaning tilga munosabati 
kabidir. Grammatika odamlar nutqini tarbiyalagani kabi, mantiq
107

---

ilmi ham tafakkumi haqiqiy yo‘ldan olib borish uchun aqlni 
to‘g‘rilab turadi”,-deb yozadi.
Forobiy mashhur asarlaridan biri