Yuristning nutq

6-§. Sharq notiqligi
Xalqimizda so‘zga chechan, badiiy didi yuksak kishilar azal- 
azaldan qadr-qimmatini topib kelgan. Ular o‘z san’ati bilan 
el og‘ziga tushgan. Shu bois san’at turlaridan biri notiqlikka 
tamal toshi qo‘yila boshlagan. Sharqda bu san’at — 
voizlik]
notiq
— 
voiz)
nutq esa 
va ’z
kabi terminlar bilan mashhur bo‘lgan. 
Sharqda voizliik san’ati (arabcha va’z xxx — taig‘ib, voiz xxx — 
targ‘ibotchi) jamoaning hissiyoti, tuyg‘ulari va qalbiga ta’sir 
etish usuli degan tushunchalami anglatgan va ilmiy-siyosiy 
ma’ruza, bahs-munozara, targ‘ib va tashviq vositasi sifatidagi 
keng ishtimoiy mavqega ega san’at hisoblangan. Voizlik san’ati 
hozirgi davrdagi notiqlik san’ati, ritorika tushunchalari o‘mida 
qo‘llangan. Qadimda podshohlar, hukmdorlar, xonlar, beklar 
o‘z xalqi oldida ishtimoiy hayot, xalqaro ahvol, davlat siyosati 
to‘g‘risida shaxsan o‘zlari nutq so‘zlaganlar. Bunday ma’ruzalar, 
asosan juma namozi, hayit bayramlari, navro'z kunlari va boshqa 
tadbirlarda an’anaga aylangan. IX asrga kelib, bu muhim va 
mas’uliyatli ish maxsus so‘z ustalari, ta’sirchan gapiradidan, 
voqeiylikni dalillar bilan isbotlab xalqni ishontira oladigan 
maxsus kishilarga topshirilgan. Bunday kishilar voizlar deb 
atalgan. Hukmdorlaming farmoyishlari, yorliqlari ana shu 
maxsus voizlar tomonia o‘qilgan.
Voizlik san’ati rivoji jarayonida bu san’atning 
dabirlik,
xatblik, muzakkirlik
kabi tarmoqlari yuzaga kelgan. Dabirlik
— davlat ahamiyati yozishmalami insho etish va o‘qib berish
105

---

notiqligi; xatiblik — diniy, ijtimoiy-sisyosiy notiqlik; 
muzakkirlik — diniy-axloqiy masalalami izohlab, sharhlab 
berish notiqligidir. Muzakkirlar keng bilimga ega boMgan 
shaxslar hisoblanib, ular saroy ayonlari, xonlar, beklar, 
xalifalar oldida ham nutq so‘zlab, tarixiy voqealar, 
sargiizashtlar, jangnomalar va qissalami hikoya qilib berganlar. 
Voizlik san’ati nutq matnlari, tinglovchilarning bilim saviyasi, 
ijtimoiy mavqei va boshqa xususiyatlariga ko‘ra turli tarmoqlarga 
bo‘lingan: