|
Shaxs shakllanishiga ta'sir etuvchi omillar, psixologik shart-sharoitlar
Shaxs shakllanishida u yashayotgan mu?it, kishilar, jamiyatning roli juda katgadir. Masalan, biron ma?allada inson shaxsining tarkib topishiga faol ta'sir ko'rsatuvchi besh yuzta o'ziga xos ijtimoiy mu?it bor degan ma'noni bildiradi. Bu yerda shunday bir savol tu?iladi: "Tash?i mu?it inson shaxsining tarkib topishiga ?anday ta'sir ?iladi?"
Birinchidan, ijtimoiy mu?itdagi turli ?odisalar odamning ongiga bevosita ta'sir ?ilib, unda chu?ur iz ?oldiradi. Ikkknchidan, tash?i ijtimoiy mu?it ta'sirining chu?urro? va musta?kamro? bo'lishiga odamning o'zi yordam beradi. Ma'lumki, bolalar o'z tabiatlariga ko'ra, ilk yoshlik cho?laridan boshlab, ni?oyat darajada ta?lidchan bo'ladilar. Bolalar katta odamlarning barcha ?atti-?arakatlariga bevosita ta?lid ?ilish or?ali bu ?atgi-?arakatlarni, yaxshi-yomon fazilatlarni o'zlariga singdirib boradilar. Bolalar oilada, ko'cha - ko'yda, katta odamlarning ?ar bir ?arakatlarini, o'zaro munosabatlarini zimdan kuzatib turadilar.
Inson shaxsining tarkib topishida tash?i ijtimoiy mu?itning roli ?a?ida gap borar ekan, shuni ?am ta'kidlab o'tish zarurki, ayrim ?ayri tabiiy ?odisalar inson shaxsining tarkib topishida tash?i mu?it ta'sirining ?al ?iluvchi a?amiyatga ega ekanligini to'la tasdi?laydi. Biz ayrim tasodifiy ?ollarda odam bolalarining yovvoyi ?ayvonlar mu?itiga tushib ?olish ?odisasini nazarda tutayapmiz. ?ayotda bunday ?odisalar juda siyrak bo'lsa ?am ?ar ?olda uchrab turadi. Masalan, ?indistonlik doktor Sing Kalkutta ya?inidagi o'rmonzorda bo'ri bolalari bilan birga ikkita odam bolasining ?am to'rt oyo?lab yugurib yurganini ko'rib ?oladi. Keyin ularni poylab, ?arorgo?larini topib, bolalarni olib ketadi. Ulardan biriga Amala, ikkinchisiga Kamala deb nom ?o'yadi. Shu narsa xarakterliki, bolalar yoshlikdan bo'rilar mu?itiga tushib ?olganliklari tufayli,
fe'l-atvorlari, ?atti-?arakatlari ji?atidan bo'rilardan far? ?ilmas edilar. Nut? yo'?, demak tafakkur ?am ni?oyat darajada cheklangan edi. Juda katta ?iyinchiliklar bilan ?ayta tarbiyalanilayotgan bo'ri mu?itidagi bolalar
shamollash natijasida o'lib ?oladilar.
Bu ?odisa odamning shaxs sifatida rivojlanishi uchun eng avval insoniy mu?it, ya'ni ijtimoiy mu?it bo'lishi kerakligini to'la tasdi?laydi. Shaxs va uning psixologiyasiga ta'sir etuvchi ikkinchi omil ta'lim- tarbiyaning ta'siridir. Ma'lumki, ta'lim-tarbiya inson ongini shakllantiradi, uning dunyo?arashi, e'ti?odi, ?ayotga bo'lgan munosabatini tarkib toptiradi. Agar bolalarning ru?iy
tara??iyotlari va shaxsiy xususiyatlarining tarkib topishi fa?at tash?i ijtimoiy mu?it bilan, ta'lim-tarbiyaning o'zigagina bo?li? bo'lganda edi, unday paytda biz bir xilda sun'iy va aynan bir xil ta'lim-tarbiya sistemasini tashkil ?ilib, ?ar tomondan bab- baravar tara??iy etgan va deyarli bir xil shaxsiy xususiyatlarga ega shaxslarni etishtirib chi?arar edik. Va?olanki, bunday bo'lishi mumkin emas. Shuni aytib o'tish kerakki, bola shaxsining tarkib topishiga ta'lim-tarbiyaning ta'siri deganda, albatta, birinchi navbatda tarbiya muassasalarida, ya'ni bo?cha, maktab, internat, lisey va kollejlarda beriladigan ta'lim-tarbiya tushuniladi. Biro?, bundan oilada bolaga beriladigan ta'lim-tarbiya mutla?o mustasno emas. Oiladagi umumiy ijtimoiy mu?itdan tash?ari, oilada beriladigan ta'lim-tarbiyaning ?am roli kattadir. Bola tarbiyasi bilan sistemali shu?ullanadigan va umuman shu?ullanmaydigan oilalarga misollar keltirish mumkin.
Yu?orida aytib o'tilgan ikkita omildan tash?ari uchinchi omil ?am mavjudki - bu nasliy xususiyatlardir. Odamga nimalar nasliy beriladi? Odamga nasliy yo'l bilan ayrim anatomik va biologik xususiyatlari beriladi. Masalan, tana tuzilishi, sochi va ko'zlarining rangi, ovozi, gapirish uslublari, ayrim ?arakatlari tu?ma berilishi mumkin. Lekin shuni ?ech ?achon esdan chi?armaslik kerakki, odamga ?ech va?t uning psixik xususiyatlari, ya'ni uning a?liy tomonlari bilan bo?li? bo'lgan sifatlari nasliy yo'l bilan, ya'ni tu?ma ravishda berilmaydi. Ni?oyatda nodir ?ollarda ayrim ?obiliyatlar, masalan, musi?a, matematik ?obiliyatlar nasliy yo'l bilan berilishi mumkin.
Odamning ru?iy tara??iyoti va shaxsiy xususiyatlarining tarkib topishi ?a?ida gapirar ekanmiz, yana bir mu?im narsa ustida to'xtab o'tish kerak. ?ozirgi kunda tez- tez akselerasiya termininipshlatayapmiz. Xo'sh akselerasiya bu nima? Akselerasiya - "tezlatish"degan ma'noni anglatadi. ?ozirgi kunda bolalarni ?am jismoniy, ?am ru?iy ji?atdan juda jadallik bilan rivojlanayotganliklarining guvo?i b o'lib turibmiz. Xo'sh, buning sababi nima bo'lishi mumkin? Albatta, bunga turli fikrlar bor. Ayrim olimlar akselerasiyaning sababini ilmiy-texnika tarakkiyoti bilan bo?lab tushuntirishga intilmo?dalar. Ularning fikricha, ilmiy-texnikaning juda jadal temp bilan rivojlanishi insoniyatning oldiga mislsiz ko'p axborotlarni idrok ?ilish va fikrda ?ayta ishlash talablarini ?o'yadi. Bu talab o'z navbatida insonni ?ar tomonlama, ya'ni ?am jismoniy, ?am psixik ji?atdan tez rivojlanishiga olib keldi. Yu?orida aytib o'tilgan olimlarning fikricha, akselerasiya - bu XX asrning ikkinchi yarmiga xos bo'lgan ?odisadir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
