Yosh tadqiqotchilar ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   RatanovaT. Shlyaxta T. Psixidiogonostichеskiе mеtodi izuchеniya lichnosti: Uchеbnoе posobiе.-M.Moskovskiy psixologo- sosioliniy institut. Flinta, 1998. 251-255 bеtlar.
   
2. 
   Vospitay svoego lidera, kak naxodit, razvivat i uderjivat v organizasii talantlivix rukovoditeley. \ Per. s angl.-M.: Izdatelskiy dom ―Vilyams‖, 2002.- 416 s.
   

3. Nishanova Z.T., Dusmuxamedova Sh.A. va b. «Yosh davrlari va pedagogik psixologiya». — Т.: Fan va texnologiyalar nashriyotining bosmaxonasi. 2013. 344b
4..Uzoqov X. va boshqalar. Oila etikasi va psixologiyasi, T. 1992. — 128-b.
5.V. Karimova. Ijtimoiy psixologiya va amaliyot. — Т.: 2009.
6.www.psychology.net.ru
HISSIYOTNING INSONGA SALBIY TA’SIRI VA UNING OQIBATLARI
Termiz davlat universiteti Pedagogika fakulteti
Pedagogika va psixalogiya ta’lim yo’nalishi
talabasi Mahmudova Umida Bahodir qizi
Annotatsiya: Odam har kuni turli xil, ham ijobiy, ham salbiy hissiyotlarni boshdan kechiradi. Tabiiyki, sizda qancha yaxshi tuyg'ular bo'lsa, shunchalik baxtli bo'lasiz. Ammo salbiy his-tuyg'ular juda ko'p zarar keltiradi. Ular tufayli kayfiyat buziladi, bu insonning jismoniy holatiga ham ta'sir qiladi. Salbiylik stressni, ba'zan esa depressiv holatlarni keltirib chiqaradi. Salbiy his-tuyg'ularga e'tiborni qaratmasdan ularni osonlikcha hal qiladigan odamlar bor. O'zlarida shikoyatlarni to'playdigan, ajralib turadigan, jiddiy kasalliklarga duchor bo'lgan salbiyni qanday tashlashni bilmaydigan odamlar toifasi mavjud.
Kalit so`zlar: hissiyot, emotsiya, kayfiyat, salbiy, ijobiy,qayg`u, quvonch, tashvish,havotir
Hissiyot insonning narsa va hodisalarga bo`lgan munosabatidan tug`iladigan tuyg`ulardir. Hissiyot kishining voqelikka bo`lgan munosabati va uning ehtiyojlari va qiziqishlari bilan bog`liq kechinmalaridir.Hissiyotning manbai esa bizning ongimizda aks etayotgan tevarak-atrofdagi voqelik bo`lsa ikkinchi tomondan bizning ehtiyolarimiz hisoblanadi.
Kishilar idrok qilayotgan (ko`rayotgan, eshitayotgan), bajarayotgan, o`ylayotgan, orzu qiladigan narsalarga befarq bolmaydilar. Bir xil predmetlar, shaxslar, harakatlar, voqealar bizni quvontiradi, boshqalari xafa qiladi, yana boshqalari g`azab-nafratimizni uyg`otadi. Biz xavf ostida qolganimizda qo`rquvni his qilamiz, dushman ustidan g`alaba qozonish yoki qiyinchilikni yengish zavq uyg`otadi. Odamlarning o`zi bilayotgan va bajarayotgan narsaga munosabatini boshdan kechirishi his -tuygular (yoki emotsiyalar) deyiladi. His - tuygularning manbai biz idrok qiladigan, ish koradigan predmetlar va hodisalarning xususiyatlari vujudga keltiradigan ehtiyojlar, intilishlar, istaklardir. Bizning faoliyatimizni (mehnat, o`qish, o`yin) uning muvaffaqiyati va mag`lubiyatini ham his – tuyg`ular uyg`otadi. Hissiyot voqelikni aks ettirilishidir. Odam ayni bir paytda tirik organizm va jamiyat a’zosi bolishi bilan birga, o`z miyasida alohida shaxs sifatida, ayrim obektlar bilan qiladigan obektiv munosabatlarni aks ettiradi. Odam miyasida olamning aks ettirishni ana shunday o`ziga xos tomoni hissiyot sohasi yoki inson shaxsining emotsional tomoni hisoblanadi. Hissiyot - odam miyasida uning real munosabatlarining, yani ehtiyojlar subektining uning uchun ahamiyatli bo`lgan obektlar bilan bo`lgan munosabatlarning aks ettirilishidir. “Hissiyot” tushunchasini faqat tirik mavjudotlar miyasida ularning ehtiyojlarini qondiradigan va qondirishga qarshilik qiladigan obektlarga bo`lgan munosabatlarni aks ettirish haqida gap ketganda qo`llash mumin. Belgilari xususan yaqqol namoyon bo`ladigan hissiyotlarning ichdan kechirishdan iborat bo`lgan ruhiy jarayon sodir bolishining konkret shaklinigina emotsiya deb ataladi. Masalan, vatanparvarlik, muhabbat, javobgarlik hissini emotsiya deb bolmaydi. Ko`pincha hissiyot va emotsiya tushunchaklarini aynan bir joyda uchratamiz. Emotsiya bu odatda tashqi alomatlari yaqqol namoyon bo`ladigan his –tuyg`ularni,ichki kechinmalarni ifodalanishidan iborat psixik jarayonni yuzaga kelishining aniq shakli hisoblanadi.
Hissiyot odamda sodir bolayotgan hodisa va narsalardan shaxs sifatidagi odam uchun ahamiyatli bolganlari haqida darak beruvchi signallar tizimi hisoblanadi. Mazkur holda sezgi azolariga tasir qiluvchi cheksiz miqdordagi qo`zg`ovchilardan ayrimlari aniq bo`lib ajraladi, ba’zilari bir-birlari bilan qo`shilib ketadi va paydo bolgan hissiyot bilan birlashib ketadi. Natijada taassurot uyg`otib biror hissiy nom bilan ifodalangan xotira obrazlari tariqasida saqlanib qoladi. Buni fiziologik jihatdan shunday tushuntirish mumkin, ma’lum qo`zg`alishlar, tirik mavjudotlar uchun xotirjamlik haqidagi yoki notinchlik haqidagi darak beruvchiga aylanadi. Hissiy kechinmalar esa, insonning shaxsiy tajribasi tarkib topadigan shartli reflekslar tizimini mustahkamlanishi sifatida namoyon bo`ladi. Hissiyotni mana shu darak beruvchilik vazifasi psixologiyada hissiyotning impressiv tomoni deb ataladi. (impressiv-lotincha - taassurot). I.P.Pavlov tirik mavjudotlarning atrofimizdagi muhitga moslashuvida hosil qiladigan yoki buziladigan dinamik stereotiplar orqali biror hissiyotni va emotsional kechinmalarning ijobiy va salbiy sifatlarini tushuntirib beradi. Dinamik stereotip deganda, tashqi taassurotlarning malum tartibda qaytarilishi natijasida hosil qilingan shartli reflekslar nerv bog`lanishlarining barqaror tizimi tushuniladi. Har turli qiyinchiliklar va qarshiliklarga duch kelish natijasida dinamik streotiplarninng “o`zgarishi” salbiy emotsional holatni yuzaga keltiradi. Hissiyot va uni kechirishning turli shakllari faqat darak beruvchilik vazifasini emas, balki boshqaruvchilik funktsiyasini ham bajaradi. emotsiya harakatlarda juda ko`p tana o`zgarishlarida ifodalanadi. Odam organizmidagi bu o`zgarishlar, kechirilayotgan hissiyotning obektiv ko`rsatkichi hisoblanadi. Moslashish xarakteriga oid bolgan, yani ovozning o`zgarishi, mimika, imo-ishora, organizmda sodir boladigan jarayonning qayta o`zgarishidan iborat ixtiyorsiz va ongli harakatlar psixologiyada emotsonal harakatlarning ekspressiv tomoni deb ataladi (ekspressiv - ifodalanish).
His-tuygular o`zining kеchishiga ko`ra o`zgarib turadigan psiхik jarayondir. His-tuygularni bоshdan kеchirishning turli shakllari- emоtsiya, affеkt, kayfiyat, kuchli хayajоnlanish ,strеss, eхtirоs korinishlariga ega bo`ladi.His-tuyg`ular shaхsning emоtsiоnal sоhasini tashkil etadi. Kishida his-tuygular uning eхtiyojlari qоndirilishi jarayoni qanday kеchayotganligi bеlgisi sifatida namоyon bo`ladi.
Barcha psiхik jarayonlar kabi emоtsiоnal хоlatlar, his-tuyg`ularning kеchishi
ham miya faоliyatining natijasi bo`lib Hisоblanadi. Emоtsiyaning paydо bo`lishi
tashqi оlamda ro`y bеradigan o`zgarishlardan bоshlanadi. Bu o`zgarishlar kishi
хayoti va faоliyatining jоnlanishiga yoki pasayishiga, bir хil ehtiyojlarning paydо
bo`lishiga yoki yo`qоlishiga, kishi оrganizmi ichida yuz bеradigan jarayonlardagi
o`zgarishlarga оlib bоradi. Hissiyotlarning asosiy 6 turi sanab o`tiladi.Bular:qo`rquv,g`azab,nafrat,qayg`u,ajablanish va quvonchdir L. N. Tolstoy o'z asalarida odamning ruhiy holatini ifodalovchi nigohlariring 85 xilini va kulishining 97 xilini tasnif etgan «Har xil sabab bilan yig'lagan paytda odamning qosh va og'zi har xil qiyofada o'zgaradi,— dеgan edi Lеonar-do da Vinchi. Odamning aftidagi qiyofa asosan lablar, qosh va ko'z o'zgarishlarnning bir-biriga nisbatan turlicha holatiga,shuningdеk ko'zning qanchalik chaqnab turishiga bog`liqdir, ko'zning qanchalik chaqnashi ko'z yoshining miqdori,ko'z shilliq pardasidagi tomirlarga qon quyilishi va ko'z qorachig'ining kattalashuvi bilan bеlgilanadi
His-tuyg'ular - ijobiy va salbiy - bu psixofiziologik reaktsiyalar bo'lib, biz hammamiz ma'lum sharoitlarda boshdan kechiramiz va atrof-muhitga moslashishga yordam beradi. Masalan, haqiqiy xavfga duch kelganda biz qo'rqamiz va undan uzoqlashamiz. Ijobiy his-tuyg’ularning o’ziga xos xususiyati shundaki, ular bizni hozirgi paytda ushlab turishadi, eng yaxshi vaqt – bu hozirgi vaqt. O’tmish o’tdi, kelajak hali yo’q. Salbiy his-tuyg’ular qalbni o’tmishga yoki kelajakka olib boradi. Tana har doim hozirgi zamonda bo’ladi. Salbiy his-tuyg’ular ijobiy ta’sirga qaraganda kengroq spektrga ega. Salbiy his-tuyg'ular ular ma'lum bir fiziologik reaktsiyalar bilan birga bo'lgan kuchli norozilik ruhiy faoliyati bilan ongli tajribalar. Masalan, qo'rquv tuyg'usiga ega bo'lish noqulaylikni his qiladi va terlash yoki taxikardiya kabi reaktsiyalar bilan birga keladi.Qo`rqoqlik va nomardlik.Hеch kim tomonidan va hеch qachon yaxshi fazilat hisoblanmagan bu ikki sifat o'rtasidagn farqni XVIII asrdayoq odamlar yaxshi bilganlar. «Qo'rqoq odam orqaga qochadi, nomard oldinga intilmaydi; qo'rqoq o'zini himoya qilmaydi, nomard esa hujumga otlanmaydi. Na qurqoqning qarshilik ko'rsatishiga, na nomardning yordam bеrishiga umid qila ko'rma».
Dеnis Ivanovich Fonvizin «Rossiya myasxabdorining tajribasi» asarida shu gallarni yozib qoldirgan.
Qo’rquv – bu eng xavfli tuyg’u.Qo’rqib ketgan odamning mimikasi yaxshi ma’lum: qoshlari deyarli tekis va biroz ko’tarilgan, ko’zlari katta ochilgan (“qo’rquv katta ko’zlarga ega”), lablari tarang va biroz cho’zilgan, og’zi biroz ochilgan va elliptik shaklga ega. U atrofga qarashi, qo’rquv obektidan qochishi yoki harakatsizligidan muzlashi mumkin. Ammo qo’rquv nafaqat yomonlikdir. Haqiqat shundaki, qo’rquv bilan asab tizimining stimulyatsiyasi kuchayadi. Bunday holatda, faol bo’lish osonroq (tabiiy ravishda, past darajadagi qo’rquv bilan), bu qiziqishni rivojlanishiga olib kelishi mumkin, bu ko’pincha qo’rquvni susaytiradi.
Tashvish– bu vaziyatni noqulay deb umumiy baholashdan kelib chiqadigan tuyg’u. Xavotir shunchalik tez-tez uchraydigan emotsional hodisa hisoblashadi va hattoki uni ma’lum darajada norma deb bilishadi. Xavotirdan mahrum bo’lgan odamga beparvo deyiladi. Oldinga qarab aytamanki, mening nuqtai nazarimdan tashvish doimo mavjud bo’lishi kerak bo’lgan hissiyot emas. U hatto quvonchli hodisani ham zaharlashga qodir. Doimiy tashvish hissiyotiga ega odamda baxtga erishish imkoniyati yo’q.
Xavotirga tushgan odamni tanib olish juda oson. U cheklangan va ayni paytda notinch. Natijada, faoliyat deyarli nolga teng. Shu bilan birga, simpatik (metabolik jarayonlarni faollashtiruvchi) ham, parasempatik asab tizimi ham rag’batlantiriladi, ya’ni faollikni rag’batlantiruvchi va unga yordam beruvchi moddalar bir vaqtning o’zida qonga tashlanadi. Xavotirda bo’lgan odamni haydovchiga ham gazni, ham tormozni bosadigan mashinaga o’xshatish mumkin.
G‘azab va qahr hissi har bir kishida salbiy, noxush kechinma holatida o'tadi. Ammo ijtimoiy nuqtayi nazardan qaraganda, bu hissiyot nima sababdan tug'ilganligiga va nimaga yo'nalganligiga qarab ijobiy yoki salbiy hissiyot bo'lishi mumkin. Agar bu hissiyotlar axloq tamoyillarga to ‘g‘ri kelmaydigan nojo‘ya ish qilib qo‘ygan kishiga nisbatan tug'ilgan bo'lsa,bu hissiyot ijobiy axloqiy hissiyotdir. Ammo bu hissiyot biror shaxsiy norozilik sababli, masalan, majlisda qilingan haqli tanqid sababli tug'dirgan bo'lsa, bunday hissiyot o'zbek kishisiga nomunosib, past hissiyotdir
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, hissiyotlar odam umri davomida doimiy ta’sir qilib turadi. Hissiyot- ijobiy va salbiy psixofiziologik reaktsiyalar bo'lib, biz hammamiz ma'lum sharoitlarda boshdan kechiramiz va atrof-muhitga moslashishga yordam beradi. Hissiyotlar ular nisbatan qisqa va ongli tajribalar bo'lib, kuchli aqliy faoliyat va yuqori zavq yoki norozilik bilan tavsiflanadi. Hissiyot odatda hazil, temperament, shaxsiyat, xulq-atvor va motivatsiya bilan bog'liq.Yuqorida ta’kidlanganidek, salbiy hissiyotlar insonga ko`p hollarda ziyon yetqazadi va ayrim hollarda insonlar ularning ta’sirida hatto turli yomon kasalliklarga ham chalinadi.