16
alomati va miqdorini, fe‟llar predmetlarning makon va zamon ichidagi harakati va
holatini ifodalaydi.
Turk tilshunosligida so„zlarni turkumlarga bo„lishda turli xil nuqtai nazarlar
mavjud, lekin ularni o„zbek tilshunosligi tamoyillariga ko„ra 10 guruhga: 6 ta
mustaqil va 4 ta yordamchi so„z turkumiga ajratgan holda ko„rib chiqish maqsadga
muvofiq. Bular:
1. Ot (ad, isim) - inson ismi va predmet, tushuncha, hodisalarning nomi bo„lg
an so„zlar (Ahmet, araba, süt, sevgi).
2. Sifat (sifat) ~ predmetning belgisini bildiruvchi so„zlar (kirmizi, güzel,
yuvarlak, simsiyah).
3. Son (sayi sifati) - predmetning miqdori va tartibini bildiruvchi so„zlar (bir,
beş, uçunçu, ikişer).
4. Olmosh (zamir) - bir otning o „rnida kelib, uning o„rnini bosa oladigan
so„zlar
(sen, bu, kendi, kim, ne, biri).
5. Ravish (zarf) - holatni, harakatning belgisini bildiruvchi so„zlar (şimdi,
içeriye, çok, sabahleyin).
6. Fe‟1 (fiil) - ish-harakat, holat, yuz berishni bildiruvchi so„zlar (gitmek,
kesmek, sevmek, anlamak, satmak).
7. Bog„lovchi (bağlaç, bağlam edatlari) ~ so„z va gaplarni bir-biriga
bog„lovchi yordamchi so„zlar (ve, ile, ama, cunku).
8. Ko„makchi (son gekim edatlari) - nutqda vosita, sabab, zamon, makon va
shu kabi sintaktik munosabatlarni ifodalash uchun qo„llaniladigan yordamchi
so„zlar (icin, gibi, kadar, gore, karşi, dek).
9. Yuklamalar
(sona gelen edatlar) - mustaqil so„zlardan keyin kelib, ularga
qo„shimcha ma‟no yuklovchi yordamchi so„zlar (dahi, da (de), ise, ki, bile, değil,
yalniz, sanki, tipki, mi, ya, -e(a).
17
10.Undov so„zlar (ünlem edatlari) - his-hayajon, hayrat, tasdiq yoki inkor,
shuningdek, tabiatdagi tovushlarni taqlid shaklida, bir so„z vositasida ifodalash
uchun qo„llaniladigan yordamchi so„zlar (ah, vah, eyvah, ay, oh, of hah, çat).
16
Hind-yevropa tillari bilan turkiy tillar o„rtasidagi muhim farqlardan biri
belgi-xususiyatni aniqlash yo„llarining turlichaligidir. Masalan, flektiv tillarda
aniqlovchi vazifasida sifatlar qo„llaniladi: железная дверь, деревьянный мост
kabi. Turkiy tillarda sifatlar bilan bir qatorda, ot turkumiga oid so„zlar ham
aniqlovchi vazifasida keladi: demir qapi - temir eshik.
17
Turkiy tillarda sifat so„z turkumi quyidagi xususiyatga ega:
1. Predmet, narsa-buyumning belgisini bildiradi, qanday?, qanaqa?
so„roqlariga javob bo„ladi.
2. Sifat bog„lanib kelayotgan ot turli o„zgaruvchi qo„shimchalarni qabul
qiladi, lekin sifat o„zgarmaydi, ya‟ni sintaktik shakl yasovchi qo„shimchalarni
olmaydi: ulug‘vor tabiatni.
3. Sifatlar darajalanadi. Sifat darajalari uch xil: oddiy, qiyosiy, orttirma
daraja.
O„zbek tilida asosan predmetning qisman harakatning belgisini bildiruvchi
darajalanuvchi so„zlar sifat deyiladi.
18
qanday? qanaqa? so„roqlariga javob
bo„ladi. Masalan:
qizil qalam, oq kabutar, yaxshi gapirmoq.
Boshqa so„z turkumi ham belgi ifodalaydi. Ammo sifat barqaror va turg„un
belgi ifodalashi jihatidan ulardan ajralib turadi. Masalan, Gul qizil deganda turg„un
(statik) belgi, Gul qizardi deganda esa o„zgaruvchi (dinamik) belgi namoyon
bo„lgan. Sifat anglatadigan belgi boshqa turkum anglatadigan belgidan xususiyati
bilan farqlanadi. Masalan, qizg‗ish – qizil – qip-qizil. Boshqa turkum anglatuvchi
belgida esa bunday xususiyat yo„q. Sifat gapda asosan sifatlovchi aniqlovchi,
qisman kesim, hol vazifasida keladi.
16
Z.Xudoyberganova. Turk tili nazariy grammatikasi. - Toshkent: Tafakkur bo„stoni, 2015.- B.40
17
X.A.Dadaboyev, Z.T.Xolmanova. Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi. -Toshkent: Tafakkur bo„stoni,
2015. – В. 90.
18
R.Sayfullayeva va boshqalar. Hozirgi o„zbek adabiy tili. - Toshkent, 2010 -176-bet
18
Sifatlar turk tilshunosligida ko„pincha keng ma‟noda olingan ot turkumining
bir turi sifatida ko„rib chiqiladi, ya‟ni sifatlarga predmetning belgi nomi deya
qaraladi. Masalan, ağaç, ev, çiçek kabi so„zlar ot turkumiga kiritilsa, kirmizi,
büyük, güzel so„zlari belgi nomlari, ya‟ni sifatlar hisoblanadi:
güzel uv, büyük
ağaç, kirmizi çiçek kabi.
19
Yuqorida sifat so„z turkumi belgi bildirishini aytib o„tdik, belgi tushunchasi
o„z ichiga rang-tus, hajm-shakl, xarakter, vazn, maza kabini qamrab oladi.
Belgining xususiyatiga ko„ra o„zbek tilida sifat ikkiga bo„linadi: asliy sifatlar va
Do'stlaringiz bilan baham: 
