So‘z turkimlari orasidagi o‘zaro bog‘liqlik. Turk tilida so„z turkumlari
orasida bog„liqlik, sizuvchanlik mavjud. So„zning qaysi so„z turkumiga
mansubligini faqat gap ichida egallab turgan o„rniga ko„ra aniqlash mumkin. Bu
xususiyati bilan turk tili boshqa tillardan ajralib turadi. Bir so„z bir nechta so„z
turkumiga mansub bo„la oladi. Buni quyidagi misolda ko„rish mumkin. Tilda sifat
deb hisoblangan iyi (yaxshi), kötü (yomon), güzel (go„zal, chiroyli, yaxshi), çirkin
(xunuk, chirkin), büyük (katta, buyuk), kuçuk (kichik, kichkina)
10
so„zlari nutqda
bajaradigan vazifasiga ko„ra ot, ravish, undov so‘z bo„lishi ham mumkin. Gap
ichida bir otdan oldin kelmagan va uning belgisini bildirmagan so„zni sifat deb
atab bo„lmaydi. Masalan, iyi so„zining sifat bo„lishi uchun uning iyi çocuk (yaxshi
bola), iyi gun (yaxshi kun) ko„rinishida birikma ichida bir otning belgisini bildirib,
uni aniqlab kelishi kerak bo„ladi. Masalan, turkcha güzel (go„zal) so„zining qaysi
so„z turkumiga mansubligini aniqlash uchun uni birikma yoki gap ichida ko„rib
chiqish kerak:
1. Dün partide bir güzel ile taniştim (güzel~ot) - Kecha ziyofatda bir
go„zal (qiz, ayol) bilan tanishtim.
2. O geçmişte güzel günler yaşamiş (güzel-sifat) - U ilgari go„zal (yaxshi,
baxtli) kunlarni boshidan kechirgan.
3. Ayşe Rusça‘yi güzel konşuyor(güzel - ravish) – Oysha ruschani yaxshi
gapiradi.
4. Bak, burasi ne güzal ! (güzel - undov so„z) - Qara, bu yer qanday go„zal!
5. Inan, sen çok güzelsin (güzel - ot - kesim) - (Ishon, sen juda go„zalsan)
kabi.
10
Andreas Tietze. Türkiye Türkçesi Luğati. Istanbul., 2002. – B.103
14
Turk tilida sifat deb hisoblangan so„zlarni gap ichida ot, ravish, undov so„z,
ot- kesim bo„lib kelishini kuzatdik, o„zbek tilida ham sifatlar ot-kesim vazifasida
kelishi sintaktik xususiyatlaridan biridir. Masalan: Tabiat go‗zal.
11
Ko„pchilik tillarda bo„lgani singari turk tilida ham otlar so„z turkumlaridan
eng yirigi hisoblanadi. So„z yasalishida ham eng ko„p yasaluvchilar otlardir (buni
otdan ot yasalishida ham, fe‟ldan ot yasalishida ham kuzatish mumkin): dişçi- tish
doktori, sutçu -sut sotuvchi, önlük-fartuk, yaşam-hayot, turmush,yatak-yotoq,
to„shak, durak-bekat, yüzgeç-suzgich, bilgi
12
-ma‟lumot kabi.
Ta‟kidlangani kabi so„z o„zagining o„zgarmasligi turk tilining muhim
morfologik xususiyatidir. O„zakning o„zgarmasligi natijasida so„z yuz yillar o„tsa-
da, o„z ma‟nosini saqlab qoladi. Buni 5-6 asr oldin turkiy tildа yozilgan asarning
hozirgi vaqtda ham qiyinchiliksiz o„qib, tushunilishi mumkinligida ko„ramiz.
Do'stlaringiz bilan baham: |