Yil O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi samarqand qishloq xo’jaligi instituti

Ishni bajarish tartibi.

1. Bo’sh piknometr massasi m aniqlanadi. Piknometr toza va quruq bo’lishiga e’tibor bering.

2. Piknometr bo’ynidagi belgiga qadar distirlangan suv bilan to’ldirilib m₁ massasini o’lchang.

3. Navbat bilan ma’lum konsentratsiyali eritmalar (5%, 10%, 15%, 20% va X% li mis kuporosi eritmalari ) solingan piknometrning massasi m₂ aniqlanadi.

4. Suvning temperaturasi o’lchanib, uning zichligi aniqlanadi.

5. (3) formuladan turli konsentratsiyali eritmalarning zichligi hisoblanadi. O’lchash va hisoblash natijalari 1-jadvalga yoziladi.

1 – jadval

					Konsentratsiya
					5%		10%		15%		20%		X%
1
2
3

6. Absstissa o`qiga konsentratsiyalarni, ordinata o`qiga eritmalarning zichliklarini qo`yib, zichlikning konsentratsiyaga bog`lanish grafigi chiziladi.

7. Grafik yordamida ma’lum zichlikka qarab suyuqlikning noma’lum konsentratsiyasi aniqlanadi
Mashq 2. kartoshkada kraxmal konsentratsiyasini aniqlash.
Kartoshka xalq xo`jaligida oziq-ovqat maxsuloti va xom - ashyo sifatida katta ahamiyatga ega. Kartoshkaning u yoki bu maqsadlarda ishlatilishi undagi kraxmal konsentratsiyasidan bog`liq. Kraxmal konsentratsiyasini aniqlash uchun oldin uning zichligi aniqlanadi va so`ngra 2-jadvaldan konsentratsiya topiladi.
2 – jadval

Zichlik	1,08	1,09	1,1	1,11	1,12	1,13	1,14	1,15	1,16
% Kraxmal	13,9	16	18,2	20,3	22,3	24,3	26,7	28,9	29,2

Ishni bajarish tartibi

1. Kartoshka menzurkaga sig`adigan qilib bo`laklarga bo`linadi.
2. Kartoshkaning har bir bo`lagining massasi tarozida tortilib aniqlanadi.
3. Menzurka yordamida kartoshka hajmi aniqlanadi. Buning uchun menzurkaga biroz suv solinadi va suvning sathi belgilanadi. So`ng kartoshka bo`lakchasi menzurkaga solinadi. Suvning kartoshka solinganda ko`tarilgan balandligi kartoshka bo`lagining hajmiga tengdir
4. O`lchash va hisoblash natijalari 3- jadvalga yoziladi.
3 – jadval

T/r	Kartoshka massasi (m)	Hajmi (V)	Zichligi ( )	Kraxmal konsentratsiyasi (n)
1
2
3

Sinov savollari
1. Eritmaning konsentratsiyasi deb nimaga aytiladi ?
2. Eritma konsentratsiyasi va zichligi orasida qanday bog`lanish bor ?

3. Eritmaning konsentratsiyasi piknometr yordamida qanday aniqlanadi?

4. . Kartoshkada kraxmal konsentratsiyasi qanday aniqlanadi ?

5. . Eritmalarning qishloq xo`jaligida qanday ahamiyati bor ?

6. . Kraxmal xalq xo`jaligining qaysi sohalarida ishlatiladi ?

Laboratorya ishi № 6
JISMNING INERSIYA MOMENTINI TRIFELYAR OSMA YORDAMIDA ANIQLASH


Mashg’ulotning maqsadi: jismning inersiya moment haqida tushunchaga ega bo’lish, inersiya momentini tajribada aniqlash.
Ish rejasi:
1.Inersiya momentini aniqlash usullari bilan tanishish.
2.Inersiya momenti aniqlanadigan jismlarni tanlash.
3.Trefilyar osma yordamida inersiya momentini aniqlash.
4.Inersiya moment haqida umumiy tushunchaga ega bo`lish
Kerakli asbob va materiallar: trifelyar osma, sekundomer, shtangensirkul, inersiya momenti o`lchanadigan jismlar.

Ishning qisqacha nazariyasi

Qattiq jismning biror o`q atrofida aylanma harakatini o’rganishda inersiya momenti deb ataluvchi fizik kattalik katta ahamyatga ega.

Qattiq jismning inersiya momenti quyidagicha ifodalanadi :

(1)

Bunda m₁, m₂…… m_i – qattiq jism zarrachalarining massalari r₁,r₂…. r_i zarrachalardan aylanish o`qigacha bo`lgan masofa. (1) formula yordamida jismlar inersiya momentini hisoblashda ko`pincha qiyinchilik tug`iladi. Ayniqsa jismning tuzilishi aylanish o`qiga nisbatan simmetrik bo`lmasa, bunday hollarda jismning inersiya momentini trefilyar osma yordamida buralma tebranish usuli bilan aniqlash maqsadga muvofiqdir.

Jismning garmonik buralma tebranma harakati deb, og`irlik markazidan o`tgan o`qqa nisbatan davriy tebranma harakatiga aytiladi. Bu harakatda muvozanat holatiga nisbatan buralish burchagi sinus va kosinus qonuni bo`yicha o`zgaradi

(2)

Asbobning tuzilishi va ish usuli

1 – rasm

Trifelyar osma quyidagicha tuziladi: doiraviy platforma B chetlariga biriktirilgan uchta simmetrik ip vositasida yuqorigi A diskga osib qo`yilgan A diskning diametri B platforma diametridan kichik (1-rasm). Agar A diskning D richagi yordamida kichik L burchakka burilsa, simmmetrik joylashgan iplar og`adi. Natijada sistemaning og`irlik markazi simmetrik o`q bo`yicha yuqoriga ko`tarilib yana pastga tushadi. B platforma 00^I o`q atrofida tebrana boshlaydi uning tebranish davri platformaning inersiya momentiga bog`liq bo`ladi. Agar platformaga biror yuk (jism) qo`yilsa uning inersiya momenti va demak , tebranish davri o`zgaradi. Bu ishda mana shu holdan foydalanilib jism inersiya momenti aniqlanadi. Agar m<sub>1</sub> massali platforma bir tomonga buralishda h balandlikga ko`tarilsa, uning potensiyal energiyasi:

miqdorga ortadi. Bu platforma 2 - tomonga buralib, muvozanat vaziyatiga kelganda uning kinetik energiyasi

ga teng bo`ladi, bunda J<sub>0</sub> – platformaning inersiya moment, -platformaning muvozanat vaziyatidan o`tish paytidagi burchak tezligi. Ishqalanish kuchlarining ishini e’tiborga olmasak energiyaning saqlanish qonuninga asosan:

(3)

Platforma garmonik buralma tebranishda bo`lgani uchun burchakli siljishning vaqtga bog`lanishi quyidagich yoziladi :

Bunda T₀- tebranish davri. Burchakli tezlik buralish burchagidan vaqt bo`yicha olingan 1-tartibli hosilaga tengligini hisobga olsak;

Muvozanat vaziyatidan o`tish paytida, ya’ni bo`lganda burchakli tezlik maksimal qiymatga erishadi
(4)

(4) dan ning qiymatini (3) ga qo`ysak

(5)
ipning uzunligi , platforma radiusi R va yuqorigi disk radiusi r ma’lum bo`lsa, h ni aniqlash mumkin. To`g`ri burchakli ∆ABC va ∆AB<sub>1</sub>C<sub>1</sub> uchburchaklarning o`xshashligidan (2-rasm ) h=AC-AC₁ tenglikning o`ng tomoni surat va maxrajini AC+AC<sub>1</sub> ga ko`paytiramiz. U holda

BAC dan