Yil O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi samarqand qishloq xo’jaligi instituti

5-Rasm. Mikrometr bilan jism qalinligini o’lchash.

2. 
   Baraban shkalasi yotiq shkaladagi 29mm dan keying yuqoridagi chiziqdan o’tgan va yotiq shkala o’qiga baraban shkalasining 25 bo’limi mos tushsin. Demak jismning uzunligi _{ } ga teng.
   

Amalda mikrometr vintning qadami 1mm bo’lgan mikrometrlar ham uchraydi. Bunday mikrometrlardagi doiraviy baraban shkalasiga 100 ta bo’lim chizilgan. Bu tipdagi mikrometrlar bilan o’lchash yuqoridagiga o’xshash bajariladi.
Sinov savollari

1. 
   Mikrometr qanday maqsadda ishlatiladi?
   
2. 
   Mikrometrning asosiy qismlarini bayon qiling.
   
3. 
   Mikrometr bilan o’lchash tartibini izohlang.
   
4. 
   Mikrometrning shtangensirkuldan farqi nimada?
   
5. 
   O’lchash hatoligini kamaytirish uchun mikrometr va shtangensirkulning qaysi biridan foydalanish kerak.
   

3.Sekundomer. mehanika va molekulyar fizika bo’limlarida ba’zi laboratoriya ishlarini bajarish uchun juda qisqa vaqt oraliqlarini o’lchash zarurati pydo bo’ladi.
SM-60 tipdagi sekundomer qisqa vaqt oralig’ini o’lchashga mo’ljallangan bo’lib, uning ikkita: kattasi minutlarni, kichkinasi sekundlarni ko’rsatadigan strelkalari bor. Sekundomer ko’rsatadigan eng kichik bo’limning qiymati 0.2 s ga teng. shuning uchun bu tipdagi sekundomer bilan vaqt oralig’ini 0.2 s dan ortiq aniq o’lchab bo’lmydi.

6-Rasm. Sekundomer.
Sekundomerni ko’rsatadigan strelka har 0.2 sekundda sakrab siljiydi. Sekund (katta) strelkasining bir marta aylanib chiqishida 1 minut vaqt o’tadi. Bu vaqtda minut (kichik) strelkasi shkalada 1 ta bo’limga siljiydi.
O’lchash aniqligini oshirish uchun sekundomer bilan yetarlicha katta vaqt oralig’ini o’lchash zarur.
Masalan matematik mayatninkning tebranish davrini o’lchashda 50-100 marta to’la tebranish davrlarini sanab so’ngra ularning o’rtacha arifmetik qiymatini topsak, natija ancha aniqlik bilan topilgan bo’ladi. Sekundomer bilan o’lchashning nisbiy hatoligi o’lchanayotgan vaqt oralig’ining qiymatiga bog’liq. Masalan, o’lchanayotgan bu vaqt oralig’I 2 s ga teng bo’lsa, uning nisbiy hatoligi
_{ } ga teng bo’ladi.
Agar shu sekundomer bilan 2 minut vaqt oralig’ini o’lchasak, uning nisbiy hatoligi 0.2% dan oshmaydi. Odatda sekundomer bilan 3-5 minutdan ortiq vaqtni o’lchash tavsiya etilmaydi.
Sekundomerdan foydalanish qoidalari quyidagicha

1. 
   Sekundomer tepasidagi burash kallagini bosib sekundli va minutli strelkalar yurgaziladi. Agar kallak yana bosilsa (ya’ni kallakni ikkinchi marta bosishda) ikkala strelka ham to’htaydi. Bu vaqtda strelkalar ko’rsatishi yozib olinadi. So’ngra kallakni uchinchi marta bosilganda to’htatilgan har ikkala strelkalar o’z shkalalarining nolinchi bo’limiga qaytib keladi.
   
2. 
   Sekundomer kallagi burab yurgiziladi. Sekundomer prujinasining uzilib ketmasligi uhun ohirgi ikki uch burashni ehtiyotlik bilan bajarish kerak.
   
3. 
   Sekundomerni ishlatish oldidangina yurgizish kerak. Foydalangandan keyin darrov to’htatib qo’ymasdan, balki prujinani bo’shatib, tamomila boshlang’ich holatiga qaytishiga imkon berish kerak. Sekundomer juda nozik asbob bo’lgani uchun undan ehtiyotlik bilan foydalanish zarur. Uni zarbdan, kuchli silkitishlardan, ichiga suv kirib qolishdan saqlash lozim.
   

Amalda sekundomer shkalasidagi 1ta bo’limining qiymati 0.1 s ga teng sekundomerlar ham mavjud. Bunday sekundomerlarda asbob korpusidagi maxsus kallakni bosish bilan sekund strelkasi boshlang’ich holatga qaytariladi. Bunday sekundomerlarda ham kallakni birinchi marta bosish bilan ikkala strelka yurgiziladi, ikkinchisi esa to’htatiladi. Agar strelkalarni boshlang’ich holatiga qaytarish kallagini bosmasdan kallakni uchinchi marta bosilsa, strelkalar avval to’htab turgan shkala bo’limlaridan boshlab harakatga tushadi.