2-Dars. Labaratoriya №1: qattiq jismlarning zichligini shtangensirkul va mikrometr yordamida aniqlash

2-Dars. Labaratoriya № 1: QATTIQ JISMLARNING ZICHLIGINI SHTANGENSIRKUL VA MIKROMETR YORDAMIDA ANIQLASH
Ma’lumki, Nyutonning birinchi qonuniga ko‘ra, har qanday jism unga boshqa jismlar ta’sir qilmaguncha o‘zining tinch holatini yoki to‘g’ri chiziqli tekis harakatini saqlaydi.

Jismlarning tinch holatini yoki to‘g’ri chiziqli tekis harakatini saqlashiga inersiya deb ataladi.

Agar jismga boshqa jismlar ta’sir etsa, ya’ni kuchlar ta’sir etsa va ular o‘zaro to’la kompensatsiyalanmasa, jism o‘z holatini o‘zgartiradi; tinch holatidan xarakatga keladi yoki to‘g’ri chiziqli tekis harakatidan o‘zgaruvchan harakatga o’tadi. Boshqacha aytganda, tezlanish bilan harakatlanadi. Tajribalar ayni bir hil kuch turli jismlarga turlicha tezlanish berishini, ta’sir etayotgan kuch qancha katta to‘lsa, jismning olgan tezlanishi xam shuncha katta to‘lishini ko‘rsatadi. Demak, jismning olgan tezlanishining kattaligi faqat ta’sir etayotgan kuchning kattaligigagina emas, balki jismlarning ba’zi xususiy xossasiga xam bog’liq to‘ladi.

Jismning bu xossasi massa deb ataladigan fizik kattalik bilan xarakterlanadi. Odatda bir xil kuch ta’sirida kichikroq tezlanish olgan jismning massasi kichikroq to‘ladi. Tinch turgan katta massali jismning harakatga keltirish uchun kattaroq kuch bilan ta’sir etish kerakligi tajribalardan ma’lum. Bundan, jismning massasi qanchalik katta to‘lsa u o‘z harakatining o‘zgarishiga shunchalik ko‘p to’sqinlik ko‘rsatadi deb xulosa qilish mumkin. SHu, ma’noda jismning massasi inertsiya o’lchovidir deyish mumkin. Shuning uchun odatda, massasi kattaroq to‘lgan jism inertliroq deyiladi. Jismning massasi shu jismdagi modda miqdoriga to‘g’ri proportsional to‘ladi. Turli jismlarning massalarini taqqoslash uchun modda zichligi tushunchasidan foydalaniladi. Moddaning birlik xajmdagi massasi shu moddaning zichligi deyiladi. Agar m massali moddaning xajmi V to‘lsa, u xolda uning quyidagi formuladan topiladi.

Moddalarning zichligi ularning tabiatiga va xaroratiga bog’liq to‘ladi. Xarorat ortishi bilan modda xajmining kengayish xisobiga zichlik kamayib boradi. Jismning massasi inertsial sanoq sistemalarida, ya’ni tezlanishsiz xarakatlanadigan sistemalarda o‘zgarmas kattalikdir. Yerga biriktirilgan sanoq sistema inertsial sanoq sistema to‘lgani uchun jismning zichligi geografik kenglik va balandlik bo‘yicha o‘zgarmaydi.