Yil O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi samarqand qishloq xo’jaligi instituti

Sinov savollari.

1. 
   Transformatorning ishlash prinspini tushuntiring.
   
2. 
   Transformatsiya koeffisiyenti deb nimaga aytiladi?
   
3. 
   Nima uchun ikkilamchi o’ramda tok kuchininig o’zgarishi birlamchi o’ramdagi tok kuchining o’zgarishiga olib keladi?
   
4. 
   K va _{ } lar iste’mol qilinadigan quvvatdan qanday bog’liq?
   
5. 
   Transformator xalq xo’jaligi va qishloq xo’jaligining qaysi sohalarida ishlatiladi?
   

Laboratoriya ishi №28
SHISHANING SINDIRISH KURSATKICHICHININI MIKROSKOP YORDAMIDA ANIQLASH


Kerakli asbob va uskunalar: 1) mikroskop; 2) mikrometr; 3) ikkala tomoni sirtida bir-biriga tik ravishda tirnab chizilgan(shtrixlarlari) bor yupqa shisha plastinka
Nazariy molumotlar: Ma’lumki, yorug’likning bir shaffof muxitdan boshqa shaffof muxitga utishida tarqalish yunalishining uzgarishigi
yorug’likning sinishi deb yuritiladi.Ingichka yorug’lik dastasi ikki shaffof muxit yassi chegarasiga tushganda bir qismi ikkinchi muxitga o’z tarqalish yunalishini uzgartirib utadi, boshqacha aytganda tushuvchi yorug’ik nuri AO, qaytgan OB va singan OD nurga ajraladi (58-rasm)

58-rasm. Ikki shaffof muxit chegarasida yorug’likning sinishi

Yorug’likning qaytish qonuni quyidagicha: tushgan nur AO, qaytgan nur OB va ikki muxit chegarasiga nurning tushish nuqtasidan o’tkazilgan perpendikulyar MN bir tekislikda yotadi, nurning qaytish burchagi β tushish burchagi α ga teng, yani <α=<β. Yorug’likning sinish qonuni esa quyidagicha tariflanadi. Tushgan nur AO, singan nur OD va ikki muxit chegarasiga nurning tushish nuqtasidan utkazilgan perpendikulyar MN bir tekslikda yotadi; nurning tushish burchagi sinusi sinα ning sinish burchagi sinusi sinγ ga nisbati berilgan ikki muxit uchun uzgarmas kattalikdir. Agar α tushish burchagi va γ-sinish burchagi bulsa ,

_{ 21} ga teng buladi (196)

(196)formuladagi η₂₁ koeffitsentini ikkinchi muxitning birinchi muxitga nisbatan sindirish kursatkichini yoki nisbiy sindirish kursatkichi deb yuritiladi.Nisbiy sindirish kursatkichi yorug’likning birinchi muxitdagi tezligi v₁ ning ikkinchi muxitdagi tezligi v₂ nisbatiga teng.

_{ }
U xolda
_{ } (197)

Biror muxitning vakunga nisbatan sindirish kursatkichi shu muxitning absolyut sindirish kursatkichi deyiladi. Ko’pincha “absolyut” so’zini tashlab yuborib, muxitining sindirish kursatkichi deb atash xam mumkin.Qattiq va suyuq moddalarning absolyut sindirish kursatkichlari shu moddalarning xavoga nisbatan sindirish kursatkichlaridan juda kam farq qiladi,

Shuning uchun amalda moddaning sindirish kursatkichi xavoga nisbatan olinadi
Quyidagi 39-jadvalda bazi moddalarning sariq yorug’lik nurlari uchun xavoga nisbatan sindirish kursatkichlariga oid malumotlar keltirilgan
39-jadval
Bazi moddalarning xavoga nisbatan sindirish kursatkichlari

Modda	Havoga nisbatan sindirish ko`rsatkichlari
Suv (20˚C da)	1.33
Muz	1.31
Tosh muz	1.54
Kvarst	1.54
Yoqut	1.76
Olmos	2.42
Shisha navlari	1.47 dan 2.04 gacha

Bu jadvalda olmosning sindirish kursatkichi n=2.42 ga tezligi keltirilgan.Demak sariq yorug’likning olmosdagi tezligi,uning xavodagi tezligidan 2.42 marta kichik buladi .
Yorug’likning vakumdagi tezligini c ga tengl deb olaylik. U xolda birinchi va ikkinchi muxitlarning absolyut sindirish kursatkichlari
_{ } va _{ } ga teng buladi.Shu muxitlarning nisbiy sindirish kursatkichi esa quyidagicha yoziladi.

_{ } (198)

Ikkinchi muxitning birinchi muxitga nisbatan sindirish kursatkichi,ikkinchi muxitning absolyut sindirish kursatkichining birinchi muxit absoyut sindirish kursatkichiga nisbatiga teng.
Ikkita muxitdan absolyut sindirish kursatkichi kichik bulgan muxit optik zichluigi kichik muxit deb yuritiladi, Masalan, suvning sindirish kursatkichi shishanikidan kichik.Shuning uchun suvning optic zichligi shishaning optik zichligidan kichikdir.
Mazkur laboratoriya ishida shishaning sindirish kursatkichini aniqlash maqsad qilib quyilgan.
Usulning nazaryasi va qurilmaning tavsifi. Kundalik turmushdan bilamizki, yorug’likning sinishi natijasida buyumlarning o’lchmlari, shakli yoki joylashuvi o’zgarib kurinadi.Masalan, suvli stakanga qalamni qiyalatib joylashtirib, yon tomondan qarasak qalamning suv ichidagi qismi suv ustidagi qismiga nisbatan siljigandek kurinadi.Yoki tiniq suvli xovuzning tagida yotgan toshni kuzatib, xovuzning chuqurligi unchalik katta emasdek tuyulishi xam yorug’likning xavodan suvga o’tishida sinshidan kelib chiqadi.
Endi yorug’lik nurining yassi parallel shishadan o’tishini batafsil qaraylik.
Yassi parallel shisha plastinkaning pastki sirtidagi A nuqtaga 1 va 2 nurlar tushayotgan bulsin (59-rasm). 2 nur plastinkaga tik ravishda tushayotgani uchun sinmasdan C nuqtaga xavoga o’tadi. 1 nur esa plastinkaning pastki va ustki sirtlarida sinadi xamda plastinkadan O nuqtadan D ga tomon yo’nalgan ravishda xavoga tarqaladi.



Bundan kurinadiki, shisha plastinkaga biror burchak ostida tushayotgan nur shishadan sinib o’tishida biror masofaga siljiydi va yana avvalgi yo’nalishiga parallel xolda tarqaladi.Endi 1 va 2 nurlarning yo’nalishini teskari ravishda qaraylik,
U xolda DO yo’nalishda qarayotgan kuzatuvchi DO va CA nurlarning kesishish nuqtasini A da emas, balki E nuqtada kuztadi, boshqacha aytganda plastinka qalinlgi kuzatuvchiga CE=h gat eng kabi tuyuladi,CE=h, uning xaqiqiy qalinligi CA=H dan kichik.
Agar tuzuvchi nurlar plastinkaga tik yo’nalishda tushuvchi nurlarga juda yaqin bulsa tushish va sinish burchaklari juda kichik buladi. Bunday xolda bu burchaklarning sinuslarini ularning tangenslari bilan almashtirish mumkin.
_{ },_{ }
Shu sababli _{ } deb olish mumkin. Demak, sinish qonuni quyidagicha yozishimiz mumkin

(200) ni (199) ga quyib shishaning absoyut sindirish kursatkichi aniqlanadi.

Sindirish kursatkichini aniqlashning bu usuli (201) formulaning qo’llanishiga asoslangan.Mikroskopning buyum quyiladigan stolchasiga ikkala tomoniga o’zaro tik ravishda tirnalgan chiziqlari (shtrixlari) bor yassi parallel plastinka qo’yiladi.
Dastavval mikroskopni plastinkaning ustidagi chiziqning yorqin tasviri ko’rinadigan qilib o’rnatiladi (masalan C nuqtaning), so’ngra mikroskop mikrometrik vintini burash bilan plastinkadagi pastki chiziqning yorqin tasviri xosil qilinadi. (A nuqtaning). Mikroskopni A nuqtaga nisbatan aniq tasvirga o’rnatish uchun mikroskop tubusini plastinkaning qalinligiga teng CA masofaga emas, balki CE masofaga siljitadi.Plastinkaning tuyulgan qalinligi mikroskop mikrometrik vinti bo’limlari yordamida aniqlanadi.