Yengil sanoat jihozlarini

2.2. Yeyilishga ta’sir etuvchi omillar
Mashinalar detallari sirtining уеуШзЬ jarayoni murakkab bo‘lib, ko‘pgina 
omillaiga bog‘ liq. Bu omillar iTiashmalardan foydalanish jarayonida turlicha 
bo‘ladi. Ulargabirinchinavbatdaquyidagilarkiradi: detailarsirtigatushadi- 
gan yuklanish; tutashmalar ishining harorat tartibi; moyning borligi, xarakteri 
va xossalari; moylash asltyosining mexanik aralashmalarbiian ifloslanish dara- 
jasi, aralashmalar tarkibi hamda o‘ Ichamlari detallaming bir-biriga nisbatan 
joylashishi; tutashjuftliklaming boshqaholatlari.
Mashinalami loyihalash,tayyorlashvata’mirlashbilanshug‘ullanuvchi 
mutaxassislar uchim yeyilishning asosiy omillari va qonuniyatlarini bilish katla 
ahamiyatga ega. Bu bilim detallami ta’mirlash usulini to‘g‘ri tanlash va foy­
dalanish jarayonida tez yeyilishining oldini olish imkonini beradi.
Mashinalardagi ishqalanuvchi detallaming yeyilish omillari quyidagi 
turlarga ajratiladi:
1) Ishqalanuvchi sirtlardagi solishtirmabosim;
2) detallar sirtining qattiqligi;
3) ashyoning tuzilishi (strukturasi);
4) detallar sirtining sifati va hokazo.
Ishqalanuvchi sirtning sifati. Sirtning sifati deganda, detaining 
geometrik ko‘rsatkichlari va ana shu detalni tayyorlashda ishlatilgan ash- 
yoning sirtqi qatlami fizik hossalarining majmui tushuniladi.
Geometrik parametriar detalga ishlov bergarkda qoladigan izlar to ‘ Iqinsimon 
va g‘adir-budir (3-rasm, a), to‘ Iqinsimon va silliq (3-rasm, b), tekis va g‘adir- 
budur (3-raan, v), tekis va chiziqli (3-rasm, g)yo‘nalish bilanbelgilanadi.
Detallaming fizik xossalariga - tuzilish mikroqattiqlik, parchalanish chu- 
quriigj, qoldiq zo‘riqish, issiqqa chidamlilik, moy bilan o‘zaro ta’siilanish, kimyo- 
viy vosita, kislorod va gazlar bilan o‘zaro ta’strlanish kabi holatlar kiradi.
Standartlarda detallaming mikrogeometriyasi, g‘adir-budirligi va sirt­
qi qattiqligi belgilangan, bu esa metall sirtqi qatlamining tuzilishi haqida fikr 
yuritish imkonini beradi.

---

Tutash detallamingyeyilishiga faqat asosiy omillarhal qiluvchi ta’sir 
ko‘rsatadi. Ana diu omillami aniqlab olish lozim. Masalan, sirpanish pod- 
shipniklari uchim bimday omillarga yuklanishning kattaligi va ta’sir qilish 
xarakterini, detallar ishqalanuvchi sirtlarining sirpanish teziigi va ulaming 
0
‘zaro ta’sirlashadigan mintaqadagi muhitning holatini ko‘rsatish mumkin.
Mashinalar detailanning yeyilish mexanizmi va ularning kam- 
chiliklari. МаЧшпк!, hatto sinchiklab ishiov behlgan sirtlaixiaham notekis- 
liklar (4-rasm)qoladi. Ishqalanuvchi sirdar bir-biriganisbatansurilganda 
notekisliklarining ayrim chiziqlari faqat qayishqoq deformatsiyaga uchray- 
di, yuklanish olingandan so‘ng, bu deformatsiyayo‘qoIadi. Notekisliklaming 
boshqa bo‘rtmalari esa plastik deformatsiyaga uchraydi.
Bundan tashqari, tutashish sirti kichik bo‘lganidan ayrim bo^rtmalaiga 
tushadigan haqiqiy soiishtirma yuklanishlar davriy yuklanishlardan ancha 
katta boiadi. Chunonchi, podshipnikka tushadigan davriy yuklanish 3 Mpa 
gateng bo‘Iganda, sirtning ayrim nuqtalaridagi haqiqiy soiishtirma bosim 3 
Mpa ga yetishi mumkirL Katta solishtiima yuklanishlar tez paydo bo ‘ Iganda 
sirtning ayrim qismlari 450-1 ООО S gacha qiziydi, bu esa ulaming erib, bir- 
biriga yopishib qolishi va keyin qotgan qismlaming uzilishiga olib keladi.
•АЛЛЛ
3-rasm. Notekislik turlari: 
a - toMqinsimon va g'adir budir; 
b - toMqinsimon va silliq;
V - tekis va g'adir budir; 
g - tekis va chiziqii silliq.
4-rasm. Siyqalanishjarayonidadetal 
sirtidagi notekisliklaming o'zgarishi 
a ' ishiov berilgan sirt; 
b - yaxshilab ishiov berilgan sirt.
1) ishiov beriigandan keyin qotgan 
notekisliklar;
2) siyqaiangandan so'ng qolgan notekisliklar. 
20

---

Natijada sirtlarda erigan va ko‘chgan joylar paydo boiadi. Mashi- 
nalaming yangi yoki tiklangan detallari noto‘g‘ri siyqalantirilganda, shu- 
ningdek, detallami tiklash va uzellami yig‘ish texnologiyasi buzilganda 
ko‘proq yuqoridagi hodisalar sodir bo‘ladi.
Ishqalanuvchi sirtlaming cxidiy ko‘z bilan yoki mikroskop orqali aniqla- 
nadigan yemirilishi alohida elementarjarayonlar ko‘rinishida sodir bo‘ladi. 
Bujarayonlaming qo^shilib ketishi sirtlaming ashyosiga va ishqalanish sharoiti- 
gabog‘liq. Ishqalanuvchi sirtlaryemirilishiningoddiy turlari quyidagilardan 
ibcH^t:
Sirpanish. Ishqalanuvchi sirtlarda mayda notekislik va g'ovaklar 
bo‘lishi zarur, chunki ular qiziydigan bo'rtmalar vamoy uchun mikrosovit- 
gichlar vazifasini o‘taydi (4-rasm).
Shu sababli, tiklashdan yoki tayyorlashdan so‘ngdetallar sirtidayuzaga 
keladigan notekisliklareng maqbul g‘adir-budirlikka egabo‘lishi, bu g‘adir- 
budirlik detallar me’yorida siyqalanganidan keyin vujudga keladigan 
notekisliklarga mos kelishi kerak.
Bu talab bajarilmasa, sirpanish jarayonida detallaming ishqalanuvchi 
sirtlaritezyemiriladi vaulamingoMchamlari o‘zgaradi. Buhodisanotekis- 
liklar ushbu bo‘g‘inning ishlash sharoiti, sirtlaming ashyosi va hokazolar 
bilan belgilanadigan o'lchamgachakichraygunga qadardavom etadi.
Detallarga yaxshilab ishlov berilsa, ulaming siitlarida notekisliklar kam- 
roq bo‘ ladi. Bu holda siyqalanish jarayonida sirtlar kam yeyiladi. Ammo 
ishlov berishning bu usuli samarasizdir, chunki silliq sirt hosil qilish uchun 
qimmat va sermehnat j arayonlar talab etiladi. Boshqa tomondan, ко ‘ pgina 
detallar uchun buning zarurati yo‘q, chunki ma’lum vaqt o‘tganidan keyin 
ulaming g'adir-budirligi eng maqbul darajaga yetadi.
Mikroqirqilish. Abrazivning qattiq zarralari yoki yeyilish natijasida 
^ralibchiqqanmodda mahsullarisirtgaanchachuqurbotibkirganda ashyo- 
ning mikroqirqilishi natijasida mikroqirindi hosil bo‘lishi mumkin. Ishqala­
nish va yeyilishda mikroqirqilish kam sodir boMadi, chunki amaldagi 
yuklanishlarda botib qirqish chuqurligi buning uchun yetarli bo‘ Imaydi.
Ishqalanuvchi sirtda yuzaga kelgan yoki paydo bo‘ Igan zarralar sir- 
panganida ashyoni hartomonga siljitib va ko‘tarib, timaydi. Botgan zarra 
maydalanganda, o‘zaro jipslashish ishqalanish doirasidan chiqib ketganda 
timalish to‘xtaydi.

---

Birjoyning qayta-qayta va bir xil tezlikda timalishi ishqalanuvchi sirt- 
larda kamdan-kam ro‘y beradi, ko‘pincha navbatdagi qayishqoq defor- 
matsiya mintaqasi ilgari hosil bo‘Igan timalish izini yopib ketadi. Ishqalanuv­
chi silt sirpanish yo‘nalishiga deyarli parallel joylashgan izlar bilan qopla- 
nadi, bu izlar orasida esa ko‘p marta qayishqoq deformatsiyalangan va 
parchalangan, ya’ni qayishqoq deformatsiyalanish xususiyatini yo‘qotgan 
ashyo joylashadi. Bunday joygayuklanish tushganda osongina darz paydo 
bo4adi. Bu darzlar kattalashganda ashyo asosdan ajraladi.
Bizga ma’lumki, faqat siipanuvchi zarralargina emas, balki dumalov- 
chi zanalar ham sirtni timashi mumkin. Botib kirgan zarra harakatlangani- 
da ashyo tarkibidagi qattiq qismga tiralib, bir tomonga o‘gishi mumkin. 
Shu sababli sirtdagi timalish yo‘naIishi detaining harakat yo‘nalishiga aniq 
mos kelmasligj mumkin.
Qatlamlanib ko^chish. Qovushqoq oqish chogMda ashyo bir tomon­
ga siqilib surilishi va keyin, oqish xususiyati tugaganidan so‘ng, qatlamlanib 
ko‘chishi mumkin. Oqish jarayonida ashyo oksid pardasi ustigachiqib qola- 
di va asos bilan bog‘liqligini yo‘qotadi. Agar jismlaming chiziqli vanuqtali 
o‘zaro ta’sirida qatlam chuqurligi bo‘yicha zo‘riqishi ashyoning toliqish 
qarshiligidan katta bo‘ Isa, ish vaqtida daizlar paydo bo‘ lib, ular ashyoning 
langasimon tarzdaajralishiga sabab bo‘ladi. Bunday hodisa toblangan yoki 
sementitlangan detallarda kuzatiladi. Metaldagi shlakli qo‘shilmalar, eridn 
sementit va boshqa ko‘rinishdagi nuqsonlar hamda ancha katta qoldiq 
cho‘zilish zo‘riqishlari qatlamlanib, ko‘chishga sabab bo‘ladi.
Ezilish. Detallar ishlayotganda yeyilish bilan birga ezilishjarayoni 
ham yuz beradi. Bunda tutash detallaming sirtqi qatlamida metallaming 
qayishqoq deformatsiyalanishi, qayirilishi, sinishi va kesilishi sodir bo‘ladi.
Rezbali birikmalarinng detallari, shuningdek, qo‘zg‘almas birikma- 
lardagi detallar (tutashuvchi detallari bo‘lgan dumalash holatida ishlaydi- 
gan podshifMiiklaming halqalari, mashina кофи$1 ramalarining tayanch sirtlari 
vahokazo) ko‘proq eziladi.
Uvaianish - ashyo toliqib yeyilganda undan zarralar ajralishi natija- 
sida ishqalanuvchi sirtida o‘nqirianish sharikli va rolikli podshipniklarda ko‘proq uchraydi. Yeyilishning bu 
turida awal katta solishtirma bosim (4,5-5 MPa) natijasida halqaning du­
malash yo4chasida o ‘yiqcha (shank yoki rolikning izi) paydo bo‘ ladi.
22

---

Shikastlanishning bu turi detallaming dumalash holatida isЫaycligan 
sirtlarida ko‘proq uchraydi. Chetlari ixtiyoriy shakJdagi uzuq-yuJuq chu- 
qurchalar uvalanishga xosdir. Qotishmaning qattiq tashkil etuvchilari (lining 
yumshoq asosi yeyilib bo‘ Iganidan so‘ng uvalanadi), oq qatlamning zairalari, 
antifriksion metall qatlami zarralari (toliqib shikastlanganda uvalanadi), me- 
tallar qoplamasining zanalari va hokazolar uvalanishi mumkin.
Uvalanish sodir bo‘lishidan oldin ashyoning kichikbo‘lagini ashyo- 
ning asosiy qismidan ajratib turadigan darzlar yuzaga keladi va ular asta- 
sekinkattalashibboradi. Shimdayqilib,darzpaydobo‘IishiuvaIanishhamda 
qatlamlanib ko*chish jarayonlarining tarkibiy qismi hisoblanadi. Termik 
zo‘riqish tufayli paydo bo‘lgan darzlar birmuncha katta maydonda yeyi- 
lishi va bu darzlar kattalashishning muayyan bosqichida brakning belgisi 
boMib xizmat qilishi mumkin. Shu sababli ushbu nuqsonga ishqalanuvchi 
sirdar shikasdanishining alohida bir turi si&tida qaralishi lozim.
Jismlar bir-biriga nisbatan harakatlanganda ulaming o‘zaro moleku- 
lar ta’sirga kirishuvi oqibatida yuzaga kelgan qatlam bir yoki ikkala ashyo- 
dan mustahkamroq bo‘lgani sababli chuquro‘yilish sodir boiadi. Yemiri- 
lish jismlardan binning ichki qatlamlarida yuz beradi. Qayishqoq ashyolam- 
ing yemirilgan sirtlari harakat yo‘nalishida cho‘zilgan chiqib turuvchi 
do‘ngliklarva ashyoning ichi tomon torayib boruvchi konuslar ko‘iinishida 
boMadi. 0 ‘yilgan joylarga tutashib turuvchi qismlar ko‘p yoki kam daraja- 
da qa)ashqoq deformatsiyalanadi. Yulingan ashyo tutashgan sirtda qoladi. 
Bu ishqalanish ashyoning ko*chish sabablaridan biridir.
Bunda qotishmaning ayrim tarkibiy qismlari bir-biriga yopishib qo- 
lishi, qolgan taridbiy qismlari esa suricaladigan ashyoga borib tushishi yoki 
ishqalanish doirasidan chiqib ketishi ham mumkin.
Ishqalanuvchi sirtlardan bin, xususan, qattiq zarrasi yumshoqroq ashyo- 
dantayyoriangani sababli ishqalanuvchi sirtlarorasidaharakatlanganidayum­
shoq asosga qadalib, qattiqroq detaining sirtini timaydi. Abraziv zarralar qat- 
tiqroq qotishmalardanyasalgan sirtlar orasiga, masalan, qo‘rg‘oshinli bron- 
za quyilgan podshipniklarga tushganda qotishmaga botib kira obnaydi. Ular 
val bo‘yni bilan podshipnik orasidan o‘tib, ulaming sirtini tez yemiradi.
Ishqalanuvchi detallar orasiga abraziv zarralaming kirib qolishi maricaz- 
lashtirilgan usulda moylanadigan mashinalarda ayniqsa ko‘p kuzatiladi. Aj- 
ralgan metall zarralari moyga qo‘shilib, tutashmalarga boradi va bu yerda
23

---

ymnshoqroq sirt bilan o‘zaro ta’sirga kirishadi. Tashqi muhitdan kirgan 
abraziv zarralarda ham shunday hodisa kuzatiladi.
Abraziv yeyilishning quyidagj asosiy (fimdamental) qonimlari mayjud:
1.0 ‘zgarmas sharoitdayeyilish qiymati ishqalanish yo‘liga to‘g‘ri 
mutanosibdir: