Yengil sanoat jihozlarini

J 
f ^
'
100
M - o‘rtacha amortizatsiya ajratmasi, %;
t-jihozningyeyilishini aniqlash vaqtidagi haqiqiy xizmat muddati, yil.
2.3. Yengil sanoat jihozlarining korroziyaga
uchrashi, detallarning sinishi, yemirilishi va
boshqa nuqsonlari
Korroziya- getrerogen jarayon bo4ib, metall-gaz yoki metall suyuq- 
lik bo‘linish chegarasidakechadi. Korroziyaning tezligi metall sirtining ah- 
voli vatuzilishiningxususiyatlari, korroziyalovchi muhitningharorati, taikibi 
hamdaharakat tezligi, ashyoning mexanik zo‘riqislilari kabi ko‘pgina omil- 
largabog‘liq.
Yengil sanoat mashinalarining detallari atmosfera ta’sirida ham kor­
roziyaga duchor bo‘ladi. Bunda detaining yemirilish tezligi havoning nam- 
ligj, haroratiga, quyosh radiatsiyasiga, shuningdek, havoning korrozion- 
agressiv gaz vatuz qo‘shilmalari bilan ifloslanganlik darajasiga bog‘liq. 
Korroziya tezligi yuqorida aytilgan omillaming qanday kechishiga ham 
bog‘Iiq.
Korroziya tasnifi. Yemirilishning geometrik xarakteriga ko‘ra kor­
roziya yaxlit (umumiy) va mahalliy, sirt osti, kristallitlararo, tanlama va boshqa 
turlargabo‘Iinadi
Metalning muhit bilan o ‘zaro ta’sirlashishi xarakteriga ko‘ra tok 
0
‘tkazmaydigan muhitlarda (gaz, nefl va hokazo) kechadigan kimyoviy 
korroziya hamda elektrolitlaming suvdagi eritmalarida (tuzli, kislotali, ishqorli 
va boshqalar) kechadigan elektr-kimyoviy korroziya bo‘lishi mumkin.
Korroziyalovchi muhitning turiga ko‘r a - atmosfera, dengiz, 
'fer
osti 
korroziyalari farq qilinadi.
Korroziyalovchi muhit ta’sir qilishi bilan bir vaqtda metalga ta’sir 
ko‘rsatadigan qo‘shimcha ta’sirlaming xarakteriga ko‘ra: kuchlanish

---

ta’siridagi konx)ziya, ishqalanishdagi korroziya, o‘zaro ta’sirlashuvdagi kor- 
roziya, freting-korroziya, tashqi tok sirddagi korroziya, radiokimyoviy ko­
rroziya (radioaktiv nurlarta’sirida), biokorroziya (mikroorganizmlar ajra- 
tadigan mahsuilar ta'sirida) farq qiiinadi.
Korroziyadan yemirilishning ko‘proq uchraydigan turlari 6-rasmda 
ko'rsatilgan. 0 ‘mi kelganda shuni aytib o‘lish kerakki, korroziyadan yemi­
rilishning qaysi turi engxavfli degan savolgaumumiyjavob bo‘lm£^ani kabi, 
korroziyaning umum tomonidan qabul qilingan yagonatasnifi ham yo‘q.
Hozirgi zamon texnikasi uchun korroziyaning eng xavfli turlari - kor­
roziyadan yorilish, kristallararo korroziya, dogii korroziyadir. (6-rasm) 
Korroziya tezligi yoki darajasini baholash uchun bevosita va bilvosita 
ko‘rsatkichlardan foydalaniladi.
Bevositako‘rsatkichlargaquyidagjlar kiradi: a) sirt birligigabo‘lingan 
massaning ortishi yokikamayishi (vaqtga boiingan bu ko‘rsatkich kor­
roziya tezligini ifodalaydi); b) korroziya chuqurligi; v) sirtning korroziya 
mahsullari bilan band bo‘lgan qismi; g) sirt borligidan ajralib chiqqan vodo- 
rodning yoki yutilgan kislorodning hajmi; ye) korroziyaning birinchi man- 
bai paydo bo‘lgunchao‘tadigan vaqt; j) korrozion darz paydo bo‘lguncha 
yoki jism batamom yemirilguncha o‘tadigan vaqt; z) korroziya qiymati.
ye)
i)
6-rasm. Po‘latning korroziyadan yemirilish turlari: 
a - b ir tekis; b - noteks; v - tuzilish-tanlama; g - dogMi korroziya; d -
yarasimon korroziya; ye - nuqtalar ko‘rinishidagi korroziya; 
j -kristallararo; z-korroziyadanyorilish; i- sirtqi.

---

Metallar yemirilishiga qarshi kurash choralari uchta asosiy omil 
asosida amalga oshiriladi:
1. Metallga ta’sir ko‘rsatish (legirlash, termik isMov berish, turli xil 
qoplama va moylami qo‘llash).
2. Muhitga ta’sir ko‘rsatishi. Inert yoki himoyalovchi gazlardan foy- 
dalanish, shuningdek, havoni maxsus adsorbentlar bilan quritish.
3. Loyihaga (mashina konstruksiyasiga) ta’sir ko‘rsatisiL Bundaashyo va 
qistirmalamitanlasliyo‘IibiIano‘zarota’siri oqibatida sodirbo‘Iadiganyemi- 
rilishningoIdiiuolish;detallarkesimlaririingqo‘^bketishinita’minlash;boltycjr- 
damidabiriktirishgamsbatan payvandlab biriktiridini ko‘proqqo‘Uash; mashi- 
nalami ishlati^hamdata’miriashjarayonida turli qoplamalami pishirib yopishti- 
rish vatiklash imkoniyatini ta’minlash zarur.
DetaJlar o‘lchamivashakliningyeyilishioqibatidao‘zgarishiulaming 
bir meyorda ishlashiga turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Ayrim hollarda, masalan, 
detal mashinaning ish oi^ani bo‘ Iganda, bu o‘zgarishlar detallaming ish si- 
fatini yomonlashtirishi va yeyilishini tezlashtirishi mumkin. Agar detal uza- 
tish mexanizmining bo‘g‘ini bo‘lsa, u holda tirqisMaming kattalashuvi maz- 
kur bo‘g‘inning mexanizmdajoylashish aniqligiga ta’sir qiladi, bu esa ish 
sifatining yomonlashuviga, tutash detallaming, ba’zan esa butun mexanizm- 
ningjadal va hatto falokatli darajada yeyilishiga olib keladi. Bu holda uza- 
tish bo‘g‘inlarida ishqalanishgaenergiya sarfi ko‘payadi, ish ashyolari sarfi 
ortadi, mashinaning iqtisodiy va agrotexnik ko‘rsatkichlari pasayadi.
Sirtlaming abraziv muhitda ishqalanishi masalasi eng dolzarb, ammo 
kam o‘rganilgan masalalar jumlasiga kiradi. Ishqalanuvchi sirtlar o‘zaro 
ta’sirlashganda ularda qattiq zarralar sirpanadi va botib kirib, sirtlardan 
metallar mikrohajmini qirqib olishi abrazivdan yeyilishga sabab boMadi. 
Sirtlaming buturidagi o‘zarota’siigakirishuvida ishqalanishkuchlari bo­
tib kiigan zarralar sirpanishiga, ezilishiga va mikroqirindilami qirqib tushi- 
rishgabo‘ladigan qarshilik bilan aniqlanadiJ-rasmda detallaming zarracha 
(abraziv) ta’siridayeyilish sxemasi ko‘rsatilgan.
Abrazivdan yeyilishda ishqalanish koeffitsienti abraziv zarralaming 
o‘ Ichamlari va shakliga hamda abrazivlar, ishqalanuvchi sirtlar metali mexa- 
nik xossalarining nisbatiga bog‘liq bo‘lib, juda keng doiralarda o‘zgarishi 
mumkin. Yeyilishjadalligiabrazivlar hamda metaH sirtlaming o‘lchamlari, 
shakli va xossalariga bog‘liq. Agar bunda abraziv zarralarining sirpanish va 
tutash sirtlami deformatsiyalashjarayoni ustun bo‘lsa, u holda metalining

---

havo kislorodi bilan o‘zaro ta’sirga kirishuvidan kelib chiqadigan hodisa 
(oksidlanish) hamda muhitning namligi va kimyoviy tarkibi katta ahamiyat 
kasb etadi. Mashina detallarining abrazivdan yeyilishjadalligi 0,5:5 mk/ 
soat doirasidagi kattaliklar bilan ifodalanadi.
7-rasm.Detallaming metall zarrachalari ta’siridayeyilishi.
I, II- mos ravishda ustki va ostki ishqalanuvchi sirtlar; v-harakat tezligi;
F,, F j- ishqalanish kuchlari; N,, Nj -bosim kuchlari.
Abrazivdan yeyilishda sirtqi qatlamlaming qayishqoq deformatsiya- 
lanish chuqurligi va qirqilib chiqadigan zairalar o‘lchamlari abraziv ashyo- 
ning turiga, qattiq zarralaming oMchamiariga, ishqalanishtartibiga (tezlik, 
me’yoridagi bosimga) hamda ishqalanuvchi sirtlar metalining mexanik xos* 
salarigabog‘liq.
01imlaro‘tkazgantadqiqotlarnatijalari abrazivdan yeyilish mohiyatini 
o‘rganish nuqtai nazaridan katta ahamiyat kasb etib, yeyilishning ana shu 
turi metallami qirqishjarayoni bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘Uqligini ko‘rsatadi.
Abrazivdan yeyilish ishqalanuvchi sirtlarga tashqaridan tushadigan 
abraziv zarralar ishqalanuvchi materiallardan biriga (cho‘yanda) ishqala- 
nishi tufayli abraziv zarralar ajralishi natijasida ham yuz beradi.
33

---

Ishqalanishdagi abraziv zarralami faqat shartli ravishda erkin deb hi- 
soblash mumkin, chunki ishqalanuvchi tutashma isHayotganida erkin abraziv 
zarralar ishqalanuvchi sirtlardan binning metalida qadalib qoladi va ana 
shunday sharoitdaginayeyiltirishda faol qatnashadi.
Abrazivdan yeyilishda qayishqoq deformatsiya katta bo‘ lishining sa- 
babi bo‘rtib chiqqan qismlari uncha baland bo‘lmaydi va to‘mtoq uchli 
abraziv zarralar ishqalanuvchi sirtlami qirqmaydi, baUd ular bo‘ylab katta 
kuch bilan sirpanib, metalining sirtqi qatlamlarini qayishqoq tarzda defor- 
matsiyalaydi. Sirtdan ko‘proq chiqib turgan o‘tkinoq abraziv zarralar ham 
har bir qirindini yo^nish oldidan ishqalanuvchi sirt bo‘ylab sirpanib o‘tadi. 
Ishqalanishda tangensial va me’yordagi kuchlar biigalikda ta’sir qilishi nati- 
jasida yuzaga kelgan zo‘riqish yeyilayotgan metall mustahkamligidan ortib 
ketgan paytda abraziv zarra qadaladi va qirindi yo‘nadi. Qadalish oqibati- 
da ishqalanuvchi sirtlaming mikrorelyefi o‘zgaradi.
Abrazivdan yeyilishda abraziv erkin zairalaming hamma qirralari de- 
tallarga tegadi. Bundan tashqari, ular sirpanganda ham detallar sirtini de- 
formatsiyalashi vayemirishi mumkia
Ravshanki, abraziv zarralar soni ko‘p bo‘lgandaularning yiriklarigina 
yeyilayotgan sirtlar bilan o‘zaro ta’siiga kirishadi. Yeyilish jadalligi abraziv 
zarraning sirt bo‘ylab dumalashi yoki sirpanishigabogMiq boMadi.
Manbalardan ma’lumki, abrazivning anchagina qismi harakatning 
boshlang‘ich paytida sirt bilan o‘zaro ta’sirga kirishuvdan chiqadi va ha- 
rakat jarayonida metalbii qisqa masofada timaydi. 'Iimalishlaming ko‘iTnishi 
zarralar sirpanishidan tashqari, ulaming burilishi va dumalashini ham 
ko‘rsatadi.
Metallning abraziv zarralar ta’sirida sayqallanishi sodir bo‘ ladigan 
sharoit qadalgan zarra siфanganida unga ta’sir qiluvchi kuchlar holatlari- 
ning teng emasligi bilan ifodalanadi.
Abrazivdan yeyilgan metall namunalari sirtini sinchiklab o‘rganish 
ayrim timalishlaming chuqurligi har xil ekanini ko‘rsatadi, chunki harakat 
jarayonida yo‘nilib chiqayotgan metall zarralari abraziv zarra sirtidagi 
mikroo‘yiqlami to‘ldiradi. Shuningdek, abraziv zarralar sirtidagi o‘tkir 
bo‘rtmalari va chiziqlari sinadi, ulanadi, natijada ular silliqroq bo‘ lib qola­
di, qadalgan zarraning harakatlanishiga qarshilik ortadi, oqibatda zarracha 
yuzaga chiqadi yoki buriladi.

---