Yengil sanoat jihozlarini

U - /{ c o n s t)-S
2. Boshqao‘zgarmas sharoitlardayeyilish qiymati ishkalanishtezligj- 
ga bog‘liq, ya’ni yeyilish tezligi ishqalanish tezligigato‘g‘ri mutanosibdir:
d U
---
=C-p'V
d T
Bu yerda U - yeyilish qiymati, mm; T - vaqt, soat; s- mutanosib- 
lik koeffitsienti; r - yuklanish, kg, V - tezlik, m/s.
3. Boshqao‘zgarmas sharoitlardayeyilish qiymati me’yoridagi yuk­
lanish (r)qiymatigato‘g‘ri mutanosibdir.
dU
----
~ c - p
dS
Bu yerda S - ishqalanish yo‘lining uzunligi, m.
4. Texnik jihatdan sof toblanmagan metallaming va yumshatilgan 
po‘latlamingnisbiyyeyilishgachidamliligi qattiqligiNgato‘g‘rimutanoabdin
E = e H
Bu yerda e - mutanosiblik koeffitsienti.
ToUqib uvalanish. Ko‘pgina detallar shunday sharoitlarda ishlaydi- 
ki, ulaming ko‘pincha toliqib uvalanishi sirtlarining yemirilishiga sabab 
bo‘ladi. Sirtning toliqib uvalanishi dumalash holatidagi ishqalanish va sir- 
panish holatidagi ishqalanish bir vaqtda ta’sir qilishi oqibatida detallar sir- 
tining ko‘p martao'ta zo‘riqishi natijasida sodir bo‘ladi. Buyemirilish jara- 
yoni sharikli va rolikli podshipniklar, shestemyaiar tishlari hamda sirpanish 
podshipniklari uchun xosdir.
Toliqib uvalanishning yuzaga kelishi, odatdagj toliqib yemirilishdagi 
kabi, birinchi darzning paydo boiishidan boshlanadi. Darz chuqurlashib 
bormasdan, balki kam hajmdagi metallni qamragan holda ma’lum chuqur- 
likda tugaydi. Darz natijasida metall zarrachalari ajraladi va keyingi hara- 
katlarda qo‘shimcha yemirilishlarga, ba*zan esa hatto tezlik bilan yeyilish- 
ga olib kelishi mumkin.

---

Mazkurjarayormi sharikli podshipnik misolida ko‘rib chiqamiz. Pod- 
shipnik ishlayotganda dumalash yo‘ Ichasining 
a
nuqtasiga kuchlar bot-bot 
(doimiy emas) ta’sir qiladi. Bu nuqtaga shank tushganda kuchlar eng yuqo- 
ri darajaga yetadi. Sharikning keyingi harakatida 
a
nuqta kuchdan holi 
bo‘ladi. Ma’lum vaqtdan so‘ng ikkinchi shank tushadi vajarayon takror- 
lanadi. Shunday qilib, bir nuqtaga o‘zgamvchan yuklanishlar ta’sir qiladi.
«Yopishib qolish» - metallaming qayta kristalianish haroratidan past 
haroratda o‘zaro ishqalanishi yoki birgalikda deformatsiyalanishi natij asi- 
da bir-biri bilanmahkam birikib qolish hodisasidir. Tutash detallaming yopi­
shib qolgan joylarida ular o‘rtasidagi chegara yo‘qoladi, metallar birikib 
ketadi. So‘ngra ishqalanuvchi sirtlaming keyingi harakatida yopishish 
ko‘prikchalari buziladi va quyidagi jarayonlar kechadi.
Ashyo bir sirtdan mikroskopik va submikroskopik zarralar 
ko*rinishida ajralib, boshqa sirtga ko‘chib o ‘tadi (keyin bu zarralar dis- 
perslanadi va ishqalanish sohasidan chiqib ketadi).
Yupqa va yumshoq metall pardasi tutashgan qattiq sirtga ko‘chib o‘tadi 
(masalan, bronzaningpo‘latga, qo‘rg‘oshinning po‘latga, alyuminiy qopla- 
maning xmmga surkalib qoli^).
Qattiq metall yumshoq sirtga ko‘chib o‘tadi (po‘lat bronzaga, bronza 
plastikkako‘chib o‘tadi), bunda parchalangan holatda ko‘chib o‘tgan metall 
qattiqroq sirtni timaydi.
Ashyo ichkaridan o‘yilib chiqadi, natijada unda chuqurchiziqchalar, 
o‘yiklar, teshiklar paydo bo‘ladi. Bu nuqsonlar sirtqi qatlamlaming katta 
chuqurlikdajadal parchalanishi bilan bog‘liq. Misol uchun, 5-rasmda 
sharikli podshipnikdagi kuchlar ta’sirining sxemasi ko‘rsatilgan.
5-rasm. Sharikli podshipnikda kuchlar ta’sirining sxemasi: 
a-podshipnik sxemasi; b-kuchlar yo‘nalishi 
25

---

Yedirilish (disperslanish) - ishqalanuvchi sirtlardan metail zarralar- 
ning yulinish va ajralish jarayoni. Bu hodisaj ismlaro‘zaro ta’sirlashadigan 
sohada mexanik sinish va molekulyar tortish yuzaga kelishi bilan izoManadi.
Agar har qanday ishlovdan so‘ng detal sirtidajuda kichik notekis- 
liklarqolganbo‘Isa, ishqalanuvchi sirtlarbir-biriganisbatanharakatlan- 
ganda ulardagi ayrim bo‘rtmalar qayishqoq deformatsiyaga, boshqalari esa 
plastik deformatsiyaga uchraydi.
Tulashisii sirtiari juda kichik bo‘lganidan alohidabo‘rtmalaigatushadigan 
solishtirmayuklanishlarqiymati nihoyatdakatta(3000N/m^ gacha)bo‘ladi. Sun­
day yuklanishlarda ashyonirig mikrohajmlari yariirilib, juda m^da metail siniq- 
larigaaylanadivaularyeyilishdanhosil bo‘lganzarralar sifetidaishqalanish 
doirasidanchiqib ketadi.
Jadalyemirilishyangi (yoki ta’mirlai^an)mashinaishiningboshlang‘ich 
davri - detallami siyqalantirish yoki mashinalami chiniqtirish davri uchun 
ayniqsa xosdir. Sirtlar qanchalik dag‘allashgan, notekisliklari qanchalik ko‘p 
bo4sa, yedirilish shunchalik jadal kechadi va tutash detallar siyqala-nish 
davrida shunchalik ko‘p yeyiladi.
Ish p^tida uzil-kesil ishlovning shunday texnologik jarayonlarini tan- 
lash kerakki, ular detallar to‘g‘ri siyqalantirilganda yuzaga keluvchi notekis- 
liklargamos o‘lchamdagi notekisliklami hosil qiladigan bo‘lsin.
Masalan, tikuv mashinalari detallari yuqori tezlikda hamda texnologik 
zo^riqishlar natijasida shikastlanadi va yemiriladi. Ko‘p hollarda birgina 
detaining o‘zigabiryo4a bir nechta omil ta’sir qiladi, ammo ulardan faqat 
bittasiginaasosiyomil hisoblanadi.
Mashina detallari, tashqi sabablartufayli yuzaga keladigan ko‘pgina 
omillardan tashqari, ichki omillarta’siridaham shikastlanadi va yemiriladi. 
Bunday omillarga quyidagilar kiradi: 1) Detallaming tuzilishi va shakli hosil 
bo‘lishijarayonida yuzaga keladigan ichki zo‘riqishlamingqaytataqsim- 
lanishi oqibatida ashyoning toliqishi; 2) Gazta’sirida xajmiy korroziyala- 
nish. Bunda ashyolar muvozanat holatiga qaytishga, nuqsonlar asoratidan 
qutulishga intilishjarayonida tabiiy eskirish sodir bo‘ladi. Bu detallaming 
tob tashlashiga, darzlar paydo bo‘lishiga, ayrim sirtlaming makro vamikro 
o‘lchamlari o‘zgarishiga, shuningdek, detaining alohida qismlarga parcha- 
lanishiga olib keladi.
Mashina detallariga fizik maydonlaming quyidagi turlari ta’sir
26

---

ko‘rsatadi: kuch(mexanik) maydoni, issiqlik maydoni, elektr maydoni, mag- 
nit maydoni, tovush maydoni, yorug‘lik maydoni va hokazo.
Qayishqoq defomiatsiyalanish (ezilish)da ishqalanish кисЫап ta’sir qi- 
lishi vaharorat ko‘tarilishi nadjasida sirtning ayrim notekisliklari qayishqoq 
defbmiatsiyalanadi, bunda metall zarralari ishqalanish kuchlarining ta’sir qi- 
lish yo‘nalishi bo‘yicha davom etadigan chiziq shaklini egallaydi. Bunda zich- 
langan, ya’ni parchinlangan ustki qatlam hosil bo‘lib, u yangi xossalargaega 
bo‘ladi: qattiqroq, qayishqoqligi pastroq, oksidlanuvchanligj yuqoriroq bo‘lib 
qoladi.
Qo‘zg‘aluvchan bo‘g‘inlarda ezilish yedirilish va boshqa jarayonlar 
bilan birga keiib, ulami tezlashtiradi.
Detallaming qayishqoq defomiatsiyalanishi ayrim sirtlarining egilishi, 
buralishi, cho‘zilishi yoki ezilishi tarzidanamoyon bo^ladi. Bu hodisakuch 
(statik va dinamik) yukianishlari ta’sirida yuz beradi: ularashyodagi oquv- 
chanlik chegarasidan ziyod bo‘lgan zo‘riqishlaming kattalashishiga olib 
keladi. Masalan, ramalar detallari, kuzov qoplamasi va shu kabilar egiladi 
(tob tashJaydi), buralib qoladi, cho‘ziladi.
К офш detallariga (bloklar, uzatma qutilari hamda orqa ko‘priklar 
korpuslari va hokazo) tashqi kuch yukianishlari ta’sir qilganda, titraganda, 
qizigandaularichidaeskirishjarayoni kechadi vashutufayli ichki zo‘riqishlar 
qayta taqsimlanadi. Oqibatda detallar egiladi (tob tashlaydi).
IVIo‘rt va qovushqoq yemirilish. Mo‘rt yemirilish dastlabki defor- 
matsiyalanishsiz, me’yoridagi zo‘riqishlar ta’sirida yuz beradi.
Qovushqoq yemirilish urinmazo‘riqishlartufayli dastlabki holatidag- 
kabi kattazo‘riqish bilan kechadi.
Detallaming mustahkamligi yupqa sirtqi qatlamining ahvoliga ko‘p 
darajada bog'liq, chunki darzlar odatda ana shu qatlamda paydo bo*ladi. 
Toblanganda uglerod miqdori ko‘payishi bilan uglerodli po‘latlaming mus­
tahkamligi ortadi. Uglerod miqdorining ko‘payishi temirda uglerodning 
o‘ta to‘yingan eritmalari hosil bo‘lishigaolib keladi. Bu eritmalaming joy- 
lashishi ulaming harakatlanishiga to'sqinlik qiladi va darzlar paydo bo'lishiga 
yordam beradi.
Toliqib yemirilish. Statik va davriy kuch yukianishlari tushadigan 
detallar (mashina ramalarining qismlari, tirsakli vallar, richaglar, pruj inalar, 
shatunlarvahokazo)toliqishioqibatidayemiriladi. Metallaming toliqib yemi-
27

---

rilishi qayishqoq deformatsiya bilan bogiiq. U detallaming isMash qobi- 
liyati batamom yo‘qolishiga olib keladi.
Mustahkamlik - ashyoning yemirilishga nisbatan muayyan zo‘riqishga 
(oquvchanlik chegarasiga) qadar qarshilik ko‘rsatish xususiyati. U ashyo­
ning xossalarigavaqo‘yilgan fizik maydongabog‘Iiq bo‘lib, asosan zo‘riqish 
darajasiga, iming o‘zgarish tezligiga, defonnatsiya turiga hamdazo‘riqqan 
holatning xarakteriga qarab o‘zgaradi.
Yuklanish ko‘p marta ta’sir etganda detallar yuklanish bir marta ta’sir 
etgandagiga qaraganda ancha kichik zo‘riqishlarda yemiriladi. Takroriy 
yuklanisMar soni ko‘payib, yemiruvchi kuchlanishlar faqat mustahkamlik 
va oquvchanlik chegarasidan emas, balki qayishqoqlik chegarasidan ham 
kichik bo‘ladigan hodisa metallaming toliqishi deyiladi.
Issiqdanyemirilish issiqlik maydoni ta’sirida sodirbo‘ladi. Mashina- 
ning ba’zi detallari ishlayotgan vaqtda qiziydi, oqibatda ulaming ashyo- 
sidagi ilgarigi tuzilish buziladi va ular o‘zining xizmat qilish hossalarini 
yo^qotadi. Bunday detallarga silindrlar kallagi, yonish kameralari, por- 
shenlar, chiqarish kollektorlari va quvurlari kiradi.
Mashinalar elektrjihozlarining tok o‘tkazuvchi detallari - simlar, 
cho‘Ig‘amlaming izolatsiyasi buzilishi yoki ulaming o‘zi uzilishi oqibatida 
qisqatutashuvyohud«massaga)) ulanishyuzberganda issiqlik ta’sirida kuchli 
zo‘riqadi. Issiqdanyemirilgan detallar ta’mirlanmaydi.
Asosan, yengil sanoat jihozlari o‘z konstruksiyasining mu- 
rakkabligi, detallar sonining ko‘pligi, ayrim mexanizmlar kinematikasi- 
ga qo‘yilgan aniqlik talablari, tez harakatlanuvchi detallaming mav- 
judligi (tikuv va poyafzal mashinalarining ayrim detallarining aylanish 
tezligi 10 ming ayl/min), dinamik kuchlaming kattaligi (poyabzal va 
charm presslari) bilan boshqa sanoat mashina va jihozlaridan farq 
qiladi. Poyabzallaming tagligiga ishlov berish va qirg‘oqlarini tortish, 
charmlami jilvirlash, trikotaj matolarini to‘qish jihozlari chang bilan 
qoplsmgan sharoitlarda ishlaydi. Charm zavodlarida terini ivitish-qi- 
sish va trikotaj fabrikalarida matoni pardozlash sexlaridagijihozlar- 
ning nam va agressiv ta’sir qiladigan muhitda ishlatilishi mashina de- 
tallarini korroziyalanishiga sabab bo‘ladi.
Katta hajmda mahsulot ishlab chiqarish, konveyerlami qo‘Uash, ishni 
ikki smenadatashkil qilish jihozlaming intensivyuklanishiga olib keladi. Bu-
28

---

laming hammasiyengil sanoatjШo
7
Jariningfiz^kyeyilishi tezlashishigaasosiy 
sabab bo‘ladi.
Shuni belgilab qo‘yish joizki, yengil sanoatda ishlab chiqarilayotgan 
mahsulotlar, ishchi mexanizmlardagi detallaming o‘zaro ta’sirlari yuqori aniq- 
likdabo‘lishini talab qiladi, chunki ulamingyeyilishi texnologikjarayon- 
laming buzilishiga sabab bo‘ladi. Masalan, poyabzal va tikuv mashinalari- 
dagi detallami mokili yoki zanjirsimon chok yordamidabiriktiruvchi mexa- 
nizmi halqa hosil qiluvchi detalining yeyilishi natijasida halqa hosil qilolmay 
qoladi. Shimga o‘xsha^ hoJatlartrikotaj matolari vapaypoq to‘qishmashi- 
nalarida ham uchrab turadi. Qator detallaming yeyilishi iplaming uzilishiga 
sabab bo4adi.
Yengil sanoat mashinalarida eng ahamiyatlisi uzel va detallardagi ye- 
yilishning bir xil emasligidir. Masalan, tikuv mashinalari detallarining xizmat 
muddati 3 dan 6 oygacha bo‘ lishiga qarab, qariyb 20 ta guruhga boiinadi. 
Ayrim detallar (platfomia, dastaklar) amalda ummnan yeyilmaydi.
Detaliar boqiyligining turlicha bo* lishi bilan bog‘ liq j ihozlaming fizik 
yeyilishi, jihozlardan foydalanishjarayonida detallami tez-tez almashtirib, 
yangilab, ta’mirlab turishga to‘g‘ri keladi. Faqatgina ta’mirlash tufayli ji- 
hozlaming barcha detal va uzellarining xizmatidan to‘la foydalanish va 
mashinalaming texnik iqtisodiy ko‘rsatkichlarini oshirish mumkin.
Ta’mirlash mashinalarining xizmat muddatidan to‘la foydalanishga yor- 
dam berishi bilan birga, ulaming texnik daraj asini yangi ishlab chiqarila­
yotgan mashinalar texnik darajasida saqJab turish imkonini ham beradi. 
Buning natijasida ishlab chiqarish quwatini oshirish, material va mehnat 
resurslarini iqtisod qilish bilan birga umumiy mehnat sarfi kamayadi.
Jihozlaming fizik yeyilish daraj asi va eskirishi o‘ rtasida uzviy bog‘ liqlik 
mavjud. Bu holdajihozlaming iqtisodiy ko‘rsatkichlarini aniqlashda ular- 
ning eskirishi fizik yeyilish ta’sirida sodir bo‘lishini inobatga olish kerak.
Jihozlaming yeyilishi ulaming xizmat muddatiga proporsionaldir. Shu­
tting uchun ham jihozlaming fizik yeyilish dar^asi yoki eskiri^iini (J^), jihozn- 
ing haqiqiy xizmat muddati T ni me’yoriy xizmat muddati (T J ga nisbati 
orqali ifodalashmumkin:
J f ~
-T
.

---

Bu nisbat jihoz boshlang‘ich narxining qancha qismi yeyi\ish ta’sirida 
mahsulot hisobiga o‘tganini ko‘rsatadi.
Jihozning fizik yeyilish darajasini quyidagj formula yordamida topish 
nuimkin: