Yangiasr avlopi

Martin  Iden

463

qonunini tilga olgan edi, uning raqiblari 

hotiyoq  aynan  o'zlari  shu  qonunga  asoslanish- 

larini  aytdilar.  Martin  tizzalarini  quchoqlagan- 

cha,  zavqlanganidan  dir-dir  titrab  quloq  solib 

otirardi.  Norton  haqiqiy  spenserparast  emas 

edi,  shuning  uchun  ham  u  bahs  qizigan  payt­

larda ko'proq Martinga murojaat qilar va boshqa 

raqiblari bilan qanday bahslashsa,  u bilan ham 

shunday bahslashardi.

-  Bilasizmi,  Berklining savoliga hali hech kim 

mukammal javob bera olgani yo‘q, -  derdi u Mar­

tinga  o‘girilib.  -   Gerbert  Spenser  boshqalarga 

nisbatan  ancha  yaqinlashib  keldi-yu,  lekin  u 

ham, ochig'ini aytganda, mufassal javob bera ol- 

madi. Uning izdoshlaridan eng dovyuraklari ham 

bundan  nariga  o‘ta  olmaydilar.  Men  Salibining 

Spenser haqidagi  maqolasini  o'qidim.  Hattoki u 

ham, Spenser Berkliga javob qaytarishga muyas­

sar boldi desa boladi, deb yozibdi.

-   Yumning  aytganlari  esingizdami?!  -   dedi 

Gamilton.

Norton bosh irg'adi, lekin Gamilton buni bosh­

qalarga izohlab berishni ma’qul ko'rdi:

-   Yum,  Berklining  dalillariga  hech  qanday 

javob berishning imkoni yo‘q,  ular tamomila qo- 

niqarsiz dalillardir, deb aytgan edi.

-  Yum uchun qoniqarsiz, -  deb e’tiroz bildirdi 

Norton, -  chunki Yum ham xuddi sizga o'xshab 

fikr  yuritgan,  orangizda  faqat  bitta  farq  bor: 

u  ham  bolsa,  Berkliga  javob  berish  mumkin 

emasligini e’tirof etishga uning aqli yetibdi.

Norton garchi munozara choglda o'zini yo'qot- 

masa  ham,  juda  qiziqqon  va jizzaki  edi,  Kreys

shu za-

---

464

Jek  London

bilan  Gamilton esa dushmanining zaif tomonla- 

rini  bafurja,  shoshmay  o‘rganayotgan  sovuqqon 

vahshiylami  eslatishardi.  Hadeb  metafizik  deb 

ta’na  qilishavergandan,  kechaning  oxirida  jah- 

li  chiqib  ketgan  Norton  bahsga  astoydil  berilib 

ketib,  o‘rnidan  turib  ketmaslik uchun  ikki  qoli 

bilan  kursini  mahkam  ushlab  oldi  va  hovuri- 

ni  bosa  olmay  ko'zlaridan  o‘t  sochib,  raqiblarga 

qarshi hujumga o‘tdi.

-  

Ha,  yaxshi,  gekkelchilar,  -   deb  qichqirdi 

u,  -   ehtimol,  men jodugar yoki  duoxon  singari 

muhokama  yuritayotgandirman,  lekin  o'zingiz 

qanday muhokama yurityapsiz?  Shuni bilmoq- 

chi  edim.  Garchi  siz  lozim  bolgan-bolmagan 

yerda pozitiv  fan  haqida  ayyuhannos  solsangiz 

ham,  aslida  suyanadigan  hech  nimangiz  yo‘q- 

ku.  Siz  nodon  aqidaparastsiz!  Axir  materialis- 

tik  monizm  maktabi vujudga  kelishidan  ancha 

oldin  hammayoq  shu  qadar  o*yib  tashlangan 

ediki,  hech  qanday  poydevor  qoyishning  im- 

koni  qolmagan  edi.  Bu  ishni  Lokk  qildi!  Jon 

Lokk!  Bundan ikki yuz yil burun,  hatto  undan 

ham  oldinroq  Lokk  o'zining  «Inson  aqli  ustida 

tajriba»sida  tug'ma  g‘oya  tushunchasining  be- 

ma’niligini isbot qilgan edi.  Sizlar esa haligacha 

shu bilan shug'ullanib yuribsiz. Bugun shu yer- 

ga to‘planganimizdan beri,  hech qanday tug'ma 

g‘oya yo‘q,  deb  meni ishontirmoqchi bolyapsiz. 

Bu nima demak? Bu -  inson oliy haqiqatning ta- 

giga yeta olmaydi, demak. Tug'ilgan chog'ingizda 

miyangizda hech vaqo bolmaydi. Undan keyingi 

olgan  hamma  bilimlaringiz  faqat  fenomenlarga 

va besh xil sezgi a’zolari yordamida olgan taas-

---

Martin  Iden

465

surotlaringizga  asoslanadi.  Tugllgan 

gizda miyangizda mavjud bolmagan noumenlar 

esa undan keyin ham hech yol bilan miyangiz- 

ga kira olmaydi.

-T o ‘g‘ri emas... -  deb uning so‘zini boldi Kreys.

-  

Oldin men gapimni aytib bolay! -  deb yubor­

di Norton. -  Sizning aqlingiz hissiyotingizga u yo 

bu  tarzda  ta’sir  ko'rsatuvchi  kuch va materiya- 

ning o‘zaro ta’sirinigina o'zlashtira oladi. Ko'ryap- 

sizmi,  bahsimizga  qulaylik  tug'dirish  niyatida, 

men  hatto  materiyani  mavjud  deb  e’tirof etish­

ga ham tayyorman!  Lekin hozir men sizlami o‘z 

dalillaringiz  bilan  yanchib  tashlayman.  Boshqa 

yol yo‘q, afsuski, ikkovingiz ham abstrakt tafak- 

kurga qobil  emassizlar.  Qani yuksak pozitiv fan 

talimotiga asoslanib ayting-chi, materiya haqida 

nimalami bilasiz? Siz faqat idrok qilayotganingiz 

narsalarni bilasiz, ya’ni, yana o‘sha fenomenlar- 

ni  bilasiz.  Siz  faqat  materiyadagi  o‘zgarishlar- 

ni,  aniqrogl,  faqat  o‘zingiz  o'zgarish  deb  fahm- 

lagan  narsanigina  tushuna  olasiz.  Pozitiv  fan 

yolglz  fenomenlarga  asoslanadi,  siz  tentaklar 

bolsangiz,  o'zingizni  noumenlarga  asoslangan 

ontologlar deb  hisoblaysiz.  Ha,  pozitiv fan faqat 

tashqi  hodisalarga  asoslanib  ish  ko'radi.  Bir 

vaqtlar kimdir, hodisalar haqidagi fan hodisalar- 

ning o'zidan yuksala olmaydi, deb aytgan edi. Siz 

hatto Kantni rad eta olganingizda ham, Berkliga 

javob  bera olmaysiz;  biroq siz Berkli  nohaq deb 

aytasiz,  chunki  sizning  nazariyangiz  xudoning 

borligini inkor etadi-yu, lekin materiyaning mav- 

judligiga shubha qilmaydi.  Men  hozir fikrlarim- 

ni  tushunsinlar  deb  materiyaning  mavjudligini

chogln-

---

466

Jek  London

e nrof etdim.  Mayli,  pozitivist boling,  lekin pozi- 

tiv fanlar orasida ontologiyaga o‘rin yo‘q. Demak, 

uni o‘z holiga qoyishingiz kerak.  Spenser agios- 

tik sifatida haq, lekin agar Spenser...

Biroq oxirgi  Oklend  paromining jo ‘nashiga oz 

vaqt qolgan edi, shuning uchun Brissenden bilan 

Martin ketishga majbur boldilar.  Norton gapida 

davom etayotgan,  Kreys bilan Gamilton esa xud­

di quturgan tozi itlardek unga tashlanish uchun 

qulay  fursat  kutib  turgan  bir  paytda  Brissen­

den bilan Martin hech kimga sezdirmay xonadan 

chiqib ketishdi.

-  

Siz menga mo'jizakor bir olkani topib berdin- 

giz, -  dedi Martin Brissendenga, ikkovlari parom- 

ga chiqib olishganidan keyin. -  Bunday odamlar 

bilan  suhbat  qurgandan  keyin  yashash  kerak 

ekanligini  his  qila  boshlaysan!  Boshim  aylanib 

ketdi! Men shu paytgacha idealizmning nimaligi­

ni tuzukroq tushunmasdim.  Hali ham uni hazm 

qila  olmayman.  Men  umrbod  realist  bolib  qoli- 

shimni  bilaman,  shunday  yaratilgan  bolsam 

kerak-da.  Lekin Kreys va Gamilton bilan jon-jon 

deb bahslashardim, Nortonga aytadigan ikki-uch 

og‘iz gap topardim.  Spenserga jiddiy e’tiroz bildi- 

rilganini ko‘rmadim.  Men birinchi  marta  sirkka 

borib  kelgan boladay  hayajondaman.  Hali yana 

juda ko‘p mutolaa qilishim kerakligini payqayap- 

man.  Salibining kitobini topish kerak!  Spenser- 

ning yengilmasligiga imonim komil.  Kelasi safar 

men ham mubohasaga aralashaman...

Lekin  Brissenden  bu  payt,  oriq  iyagini  issiq 

sharfi  bilan  o'ragancha  oglr-oglr  nafas  olib, 

mudrab  otirardi,  uning  ozgln  gavdasi  parrak 

har aylanganda silkinib-silkinib qoyardi.

---