Yangiasr avlopi

318 

Jek  London

-  

Besh ming so‘zga besh  dollar,  o‘n so'zga bir 

sent! -  bu fikr boshini garang qilgan edi; ko'zlari 

oldida  parpirab  turgan  3.85  raqamidan  qutu- 

la  olmaganidek,  bu  fikmi  ham  hech  boshidan 

chiqarib  tashlay  olmasdi.  Nihoyat,  3.85  raqa- 

mida allaqanday  o‘zgarishlar sodir bola boshla­

di;  Martin maroqlanib  kuzatib  turgan  edi,  u as- 

ta-sekin 2.00  raqamiga aylandi.  Ha,  Martinning 

esiga tushdi, bu uning nowoyga beradigan qarzi! 

Navbatdagi raqam 2.50 bolib chiqdi.  Bu raqam- 

ga juda qiziqib  qoldi,  go у  о  u  raqam  Martinning 

hayot-mamoti masalasini hal qiladiganday edi. U 

chindan  ham,  kimgadir  ikki  yarim  dollar  qarz, 

lekin  kimga?  Martin  bu  masalani  hal  qilishi, 

qanday qilib  bolmasin,  albatta  hal  qilishi  shart 

edi,  shuning  uchun  ham  u  xotirasining  uzun- 

dan-uzoq  qorongl  yolaklarida  tentirab  yurib, 

keraksiz  malumot  va  xotiralar  ayqash-uyqash 

bolib yotgan miyaning burchaklari, xilvat yerla- 

rini timirskilab,  bu jumboqqa javob  axtardi.  Ni­

hoyat, bu pul Manyaga beradigan qarzi ekanligi­

ni  esladi,  ammo  eslagunicha  oradan  bir  necha 

asr vaqt oiib ketganday boldi. Martin yelkasidan 

tog  ag danlganday yengil his qildi o‘zini, shunday 

murakkab  jumboqni  yechganimdan  keyin  endi 

bahuzur  dam  olishim mumkin,  deb  o^yladi.  Le­

kin  aytgani bolmadi.  2.50 raqami o‘chib,  uning 

o'mida boshqa -   8.00  raqami yona boshladi.  U 

kimdan sakkiz dollar qarz ekan? Yana xotiraning 

ilon izi ко chalanda mashaqqat chekib tentirash 

kerak edi.

Bu  tentirash  qanchaga  cho zilganini  Martin 

bilmas  (uning  nazanda,  juda  ham  uzoq  davom

---

Martin  Iden

319

etgandek  edi),  lekin  birdan  eshik 

hushiga  keldi  va  Mariyaning,  kasal  bolib  qol- 

madingizmi,  deb  so'ragan  ovozini  eshitdi.  Mar­

tin  notanish,  xirqiroq  ovoz  bilan,  ozgina  ko'zim 

ilinibdi,  deb javob  qildi.  Ko‘zini ochib,  xonaning 

qop~qorong‘iligidan  taajjublandi.  Maktub  kun- 

duzi soat ikkida kelgan edi, hozir kechqurun. Af- 

tidan, kasal bolib qolganga o'xshaydi.

Shu  choq uning ko‘zi  oldida yana  8.00  raqa- 

mi paydo boldi-yu, u yana jon-jahdi bilan о у  lay 

boshladi.  Ammo  endi u mug‘ombirlik qila bosh­

ladi.  Ayqash-uyqash  bolib  yotgan  xotiralar 

orasida sanglb yurishning hech hojati yo‘q ekan. 

G'irt  gol  ekan-da!  Tavakkal  qilib,  ulkan  xoti- 

ra  charxpalagini  aylantirish  kerak:  ana,  aylana 

boshladi -  to'satdan charxpalak g'ayrioddiy tezlik 

bilan aylanib,  Martinni ham  o‘zi bilan chirpirak 

qilib uchira boshladi va zulmat sari tortib ketdi.

Martin  o'zini  kirxonada  ishlayotganini,  qotir- 

ma  manjetlami  yumalatadigan  g'altak  orasi- 

ga  qo ‘yayotganini  ко‘rib  hech  taajjublanmaydi. 

Manjetlarga  allaqanday  raqamlar  yozilgan.  Ki- 

yimga yangicha belgi qo'yish usuli bolsa kerak, 

deb oyiaydi Martin va belgiga tikilibroq qaraydi; 

manjetga 3.85 raqami yozilgan. Bu baqqolga be- 

radigan qarzi ekanligini va uni albatta g'altakdan 

olkazish  kerakligini  eslaydi.  Shu  choq xayoliga 

makkorona bir fikr keladi.  Hozir hamma qarzla- 

rini yerga uloqtiradi-da,  keyin  tolamaydi-qo'ya- 

di.  Gap  bitta  -   vassalom.  Mana  u  andishani 

yig'ishtirib  qo^ib,  manjetlami gljimlay boshlay- 

di,  so'ng ulami judayam iflos  bolib  ketgan  pol- 

ga uloqtiraveradi.  Kir uyumi borgan sari baland

^ 4

taqillashidan

---

320

Jek  London

ko‘tariladi,  har  bir  raqam  ikki  hissa,  o‘n  hissa 

ko'payadi,  ming-minglab  shunaqa  raqamlarga 

bolinadi,  lekin faqat Mariyaning ikki yarim dol­

lar qarzi ko‘paymaydi.

Bu -  Mariyaning hadeb qistamasligiga dalolat 

beradi,  shuning uchun  Martin iltifot qilib,  faqat 

uning qarzini tolashga ahd qiladi.  Shunday ahd 

qiladi-yu yerda uyulib yotgan  kiyimlar  orasidan 

uni  axtara  boshlaydi.  U  ko‘p  asrlar  davomida 

axtaradi,  lekin  shu  payt  birdan  eshik  ochila- 

di-yu,  xonaga  mehmonxona  xo‘jayini  -   xo'ppa 

semiz  gollandiyalik kirib  keladi.  Uning yuzi  g‘a- 

zabdan lov-lov yonadi,  u  momaqaldiroq yanglig 

ovozi bilan butun olamni larzaga keltirib  baqira 

boshlaydi:  «Manjetlaming haqini maoshingizdan 

chegirib  qolaman!»  Uyulib  yotgan  kirlar  birdan 

tog' bolib  ketadi,  shunda  Martin  bu  manjetlar- 

ning haqini uzish uchun ming yil ishlab berishi 

kerakligini  tushunadi.  Mehmonxona  xo'jayinini 

oldirish va kirxonaga o‘t qo‘yishdan bolak chora 

qolmaydi. Lekin semiz gollandiyalik uning yoqasi- 

dan ushlab olib, silkita boshlaydi. Keyin uni daz- 

mollar  turgan  stol  osha,  plita,  kiyim yumalata- 

digan  g'altak,  kir yuvuvchi  mashina,  kir  siquv- 

chi mashinalar osha uloqtiradi. Martin osmonda 

shunaqayam  charxpalak  bolib  uchib  boradiki, 

tishlari takillab, miyasi g4ivillaydi, gollandiyalik- 

ning bunchalik kuchliligiga hayron boladi.

Keyin  yana  kir  yumalatuvchi  dastgoh  oldi­

da paydo boladi,  bu safar yuvilib, yumalatilgan 

manjetlami  qabul  qiladi,  bu  manjetlarni  dast- 

gohning  narigi  tomonida  turgan  oylik  jurnal 

noshiri uzatib turadi. Har bir manjet dastgohdan

---

Martin Iden

321

chek  bolib  chiqadi,  Martin  ulami  diqqat 

kuzatadi,  ammo  cheklaming hammasi  ham yo- 

zilmagan.  U dastgoh boshida million yildan beri 

turadi,  bironta  toldirilgan  chek  chiqib  qolsa, 

otkazib  yuborishdan  qo'rqib,  hadeb  chek  qa- 

bul qilaveradi,  mana bunisi uning nomiga yozil- 

gan  chek  bolib  chiqib  qolsa-ya!  Nihoyat,  shun­

day chek chiqadi.  Martin uni titroq qollari bilan 

olib, yoruqqa tutib ko'radi.  Bu besh dollarga yo- 

zilgan  chek  edi.  «Ha-ha-ha»,  deb  kuladi  noshir 

dastgoh  orqasiga  berkinib.  «Yaxshi,  hozir  seni 

oldiraman», -  deydi Martin.  U bolta olib kelgani 

qo'shni  xonaga  chiqadi,  u  yerda  qolyozmalami 

kraxmallayotgan Joni ко‘rib  qoladi.  Martin  qol- 

yozmalarni  qutqarish  niyatida Joga bolta  otadi, 

ammo  bolta  havoda  muallaq  turib  qoladi.  Mar­

tin qaytib  dastgoh  oldiga yugurib  keladi,  ammo 

u yerda qor quyuni avjga chiqqan ekan. Yo‘q, bu 

qor emas,  balki har bittasi kamida ming dollarli 

son-sanoqsiz  cheklar  quyuni  edi.  Martin  ularni 

terib, yuzta-yuztalab dastalay va har bir dastani 

avaylab tasma bilan boglay boshlaydi.

Birdan Martinning qarshisida Jo paydo boladi. 

Jo qolidagi dazmollar, koyiaklar, qolyozmalami 

havoga otib,  huqqavozlik qila  boshlaydi.  Ba’zan 

dastalangan cheklarni olib osmonga otadi, shun- 

da  chek  dastasi  tomni  teshib,  fazoda  ko‘zdan 

g‘oyib  boladi.  Martin  Joga  tashlanadi,  lekin  Jo 

qolidan  boltani  tortib  olib,  uni  ham  osmonga 

otadi. Boltaning orqasidan Martinning o'zini ham 

uloqtiradi.  Martin  tomni  teshib,  uchib  chiqib 

ketadi va havoda ancha-muncha qolyozmalami 

tutib oladi-da, yerga bir quchoq qolyozma bilan

bilan

---

qaytib  tushadi.  Lekin  uni  yana  shamol  havoga 

uchirib  ketadi.  U  gir-gir  aylanib  uzoq-uzoqlarga 

parvoz  qilib  ketadi.  Juda  uzoqdan  bir  bolaning 

«Men bilan raqs tush, Villi, yana bir marta raqs 

tush!» deb aytgan qo‘shig‘i eshitiladi.

Bolta  cheklar,  qotirilgan  kotylaklar  va  qol- 

yozmalardan tashkil topgan somon yoli o‘rtasida 

qadalib turadi;  Martin uni qolga oladi-da, yerga 

tushgan zahoti zudlik bilan Joni oldirishga ahd 

qiladi. Lekin u yerga qaytib tusha olmaydi.

Kechasi soat ikkida Mariya parda devor orqali 

uning  ingraganini  eshitib,  xonasiga  kirdi,  atro- 

figa issiq dazmollami terib,  qontalash  ko'zlariga 

h oi sochiq yopib qo'ydi.