Yangi, III mingyillikning bugungi voqeligi, ushbu marraning qay darajada shartliligidan qat’i nazar, insoniyatni kutayotgan ertangi kelajak to‘g‘risida o‘yga toldiradi

Regionalizmdan globallashuv sari

O‘zbekiston Prezidenti olg‘a surgan “regionalizmdan globallashuv sari” iborasi – bu oddiygina balandparvoz shior emas. U real geosiyosiy va iqtisodiy mazmunga egadir hamda unda milliy xavfsizlikni, jumladan, iqtisodiy xavfsizlikni ham ta’minlash bilan bog‘liq zamonaviy muammoning mohiyati aks ettirilgan.

So‘nggi yillarda “globallashuv” tushunchasi va unga yaqin bo‘lgan “o‘zaro bog‘langanlik” hamda “integratsiyalashuv” tushunchalari ko‘p hollarda mutlaqlashtirilib, asosan, ijobiy ma’noda shaksiz ezgulik, yaxshilik ma’nosida tasavvur etilib, iqtisodiy taraqqiyot sohasidagi barcha qiyinchiliklarning birdan-bir davosi sifatida qarala boshladi. Har qanday qarshi tendensiyalar esa ba’zida ortga qaytish sifatida baholanadi. Ko‘p hollarda esa, bir tomondan, globallashuv jarayonlarining qarama-qarashiligini va ikkinchi tomondan, uni salbiy tashqi ta’sirlardan himoya qilish choralarini uchratish mumkin.

Davlatning tartibga soluvchi rolisiz globallashuv – so‘nggi o‘n yilliklarda nafaqat nazariyada, balki amaliyotda ham ustuvorlik qilayotgan, globallashuvni noliberal modelining asosiy shartidir. Uning asosiy belgilari quyidagilardir:

- jahon xo‘jaligiga kiradigan mamlakatlarni qat’iy monetarizm asosida xo‘jalik jihatdan tartibga solishga urg‘u berish;

- rivojlanishning asosiy yoki yagona tartibga soluvchisi etib tartibsiz bozor mexanizmi e’lon qilinadi;

- milliy-xo‘jalik kompleksi, suverenitet, hatto davlatning o‘zi ham yo‘q bo‘lib ketayotgan kategoriyalar sifatida qaraladi; ularni tezkorlik bilan bartaraf etish muvaffaqiyat garovi deb hisoblanadi;

- asosiy e’tibor davlatning xo‘jalik rahbari sifatidagi rolini pasaytirish, liberallashuv va qayta tartibga solishga qaratiladi. ¹¹⁴

Yuqorida, neoliberalizm yondashuvi uchun xos bo‘lgan ikki yoqlama standart haqida aytib o‘tilgan edi, ya’ni bunda bir tomondan, sanoati rivojlangan G‘arb mamlakatlariga va ikkinchi tomondan, sobiq sovet maydonidagi yangi mustaqil davlatlarga nisbatan bo‘lgan yondashuv nazarda tutiladi.

Xuddi shu munosabat bilan Jahon savdo tashkiloti, Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti, Xalqaro valuta fondi va boshqa xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning roli o‘zgarib borayotganligini ta’kidlab o‘tmay iloj yo‘q. Asosiy strategik va tezkor qarorlar mazkur tashkilotlar tomonidan demokratik tarzda emas, balki yoxud iqtisodiy qudratiga, yoxud ularni jamg‘armalarga qo‘shgan badallari miqdoriga mutanosib ravishda qabul qilinadi. Bu ularni ko‘p jihatdan iqtisodiy tomondan eng qudratli davlatlar siyosatining instrumentiga va boshqa mamlakatlar iqtisodiyotini har tomonlama liberallashtirish kursini amalga oshirish vositasiga aylantiradi. Ular tomonidan ishlab chiqiladigan tavsiyalar (birinchi navbatda XVF va Jahon Bankining) ixtiyoriy-majburiy tabiatga egadir: Mazkur tashkilotlarda aprobatsiyadan o‘tkazmay turib va ularning roziligisiz aksariyat G‘arb kreditorlari hamda investorlari o‘z kapitallarini u yoki bu mamlakatga qo‘yishga jur’at etmaydilar. ¹¹⁵

Fikrimizcha, neoliberalizm sof ko‘rinishda yangi mustaqil davlatlar uchun unchalik to‘g‘ri kelmaydi. Uning tamoyillariga asoslanib, bu davlatlar o‘z iqtisodiy xavfsizliklarini real tahdid ostiga qo‘yishlari mumkin. Ulardagi siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlarning tubdan qayta qurilishi, davlatning tartibga soluvchi rolini inkor qilgan holda, xo‘jalik yuritishning ma’muriy-buyruqbozlik modelidan bozor modeliga o‘tish, ular uchun halokatlidir.

Bularning bari, kupgina tadqiqotlarda qayd etilganidek, O‘zbekiston iqtisodiyotini bozorga moslab modernizatsiyalashga bo‘lgan ikki xil yondashuvni va demakki, shu bilan bog‘liq holda manfaatlarni ikkita guruhini belgilab berdi:

1. Shakllangan tuzilmaviy o‘zaro xo‘jalik aloqalari sharoitida narxlarning tartibsiz liberallashuvi usuli.

2. Kuchli ma’muriy tartibga solinish va bozor elementlarining qisman kiritilishi sharoitida o‘z-o‘zini ta’minlash yo‘li. ¹¹⁶

Zikr etilgan asar muallifining fikriga ko‘ra, mazkur yondashuvning ikkalasini ham O‘zbekiston uchun quyidagi sabablarga ko‘ra qo‘llab bo‘lmaydi: birinchidan, narxlar va savdoning tezkor bozor liberallashuvi, shuningdek, jahon bozoriga mo‘ljal olgan, chet el kapitali bilan qo‘shma yirik korxonalarni tashkil qilishga urg‘u berish respublikada ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatni keskinlashtirib qo‘yishi mumkin. Ikkinchidan, bunday qo‘shma korxonalar kam rivojlangan zamonaviy infratuzilma sharoitida norentabel bo‘lib qolishi va davlat tomonidan muntazam proteksionistik himoya hamda subsidiyalashni talab etish mumkin. Natijada, yangi kapital qo‘yilmalaridan kutilgan daromad past bo‘ladi. Bularning barchasi milliy iqtisodiy xavfsizlikni tahdid ostiga qo‘yishi mumkin.

Qayd etilgan ikkita tendensiya o‘rtasidagi qarama-qarshilikni hal qilishning eng yaxshi usuli, bizningcha, liberallashuvni milliy iqtisodiy manfaatlar bilan oqilona va pragmatik uyg‘unlashuvidan yoki boshqacha aytganda, davlatning xo‘jalikni rivojlantirish borasidagi faol ishtirokining xususiy tadbirkorlik bilan uyg‘unlashuvidan iboratdir. Aynan ushbu yondashuv iqtisodiy rivojlanishda davlatning roli juda katta bo‘lgan Janubiy Koreya, Tayvan, Malayziya singari mamlakatlarning rivojlanishi uchun xos edi.

Sharqiy an’analar, sharqiy mentalitet va ruhiy tafakkur xos bo‘lgan O‘zbekiston uchun, bozor munosabatlariga asta-sekin, mo‘tadil yondashuv eng qulay yo‘ldir. Bu olimlarning fikricha, bozor tuzilmalarini shakllan tirishda, yangi moliya va bank tizimini, boshqaruvni tashkil qilishda, shuningdek, mulkchilik munosabatlarini qayta ko‘rib chiqishda mazkur omil mamlakat iqtisodiy siyosatning istiqbolini ta’minlovchi asos-poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Har holda, “shok terapiyasi” usulini O‘zbekistonda mutlaqo qo‘llab bo‘lmaydi va bundan tashqari, mazkur usul uning iqtisodiyoti hamda xavfsizligini ta’minlash uchun halokatli bo‘lar edi. ¹¹⁷

O‘zbekiston iqtisodiyotni jadallashgan tarzda ochib berish yo‘lidan bormadi. “Markazlashtirilgan” import hajmining keskin qisqartirilishi hisobiga erishilgan barqaror ijobiy saldo bunday siyosatning muhim natijasidir. Import hajmining qisqartirilishi esa importni subsidiyalashni bekor qilish natijasida budjetning xarajatlar qismiga yuklanishi sezilarli darajada pasaydi. Bu bilan og‘ir moliya-valuta tangligidan chiqish uchun shart-sharoit yaratishga erishildi.

Biz bu kabi olimlarning quyidagi xulosalariga qo‘shilamiz: hozirgi vaqtda O‘zbekiston Markaziy Osiyodagi davlat rahbariyati milliy rivojlanishning kompleksli uzoq muddatli strategiyasini taklif qila olgan, yagona davlatga aylandi. “Bunda gap nafaqat yangi siyosiy elita tomonidan yog‘dirilayotgan deklarativ shiorlar va xom xayol maqsadlar termasi haqida ketmoqda, – deb yozadi u, – O‘zbekiston ma’lum muvaffaqiyatga erishgan holda rivojlanishning muayyan modelini hayotga tatbiq etmoqda va bu model uning bazaviy iqtisodiy, ijtimoiy hamda madaniy tavsiflariga mos keladi. Iqtisodiy rivojlanishning standartlashtirilgan yondashuvlari va universal retseptlari zamonida o‘zbek misoli go‘yoki anaxronizmdek tuyuladi. Biroq, u Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari misolida yaqqol namoyon bo‘lgan, qoloqlikni bartaraf etish hamda to‘laqonli kapitalizmni yaratish jarayonidagi davlatning hal qiluvchi rolini eslashga undaydi.” ¹¹⁸

Qayd etilganardan xulosa qilish mumkinki, hozirgi sharoitda milliy davlat zamonaviy bozor xo‘jaligi amal qilishining asosini tashkil qiluvchi munosabatlar, huquqiy me’yorlar va mulohazalarning asosiy hamda o‘zgarmas kafili bo‘lib, demakki, milliy iqtisodiy xavfsizlikning kafili bo‘lib hisoblanadi. Bundan tashqari, davlat, hech bo‘lmaganda yangi mustaqil davlatlar misolida, shuningdek, ularning jahon iqtisodiy xo‘jaligiga normal ravishda, ya’ni hech bir tangliklarsiz kirib borishini kafolatlabgina qolmasdan, balki umuman, ularni globallashuv jarayonining ham kafili bo‘lib maydonga chiqadi.

Shu munosabat bilan, fikrimizcha, globallashuv sari yo‘l – bu o‘z ichida uchta bo‘g‘inni uyg‘unlashtirgan yo‘ldir: birinchisi – bozor iqtisodiyoti asosida milliy iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash; ikkinchisi – regional iqtisodiy integratsiyalashuvni hamda regional xavfsizlik tizimini ta’minlash; va, nihoyat, uchinchisi – jahon xo‘jalik tizimiga kirishdir. Albatta, mazkur vazifalarning hal qilinishi ma’lum bir ketma-ketlikka va vaqt mobaynidagi izchillikka ega emas – ular imkoniyatga ko‘ra hamda qulay sharoit yaratilishiga qarab, o‘z vaqtida hal qilinishi mumkin.

Regional xavfsizlik tizimi va regional iqtisodiy integratsiyalashuv ikkinchi bo‘g‘inni o‘z ichiga olganda qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. Regional barqarorlik hamda regional darajadagi integratsiya jarayonlari taraqqiyotida avval Sovet Ittifoqi tarkibiga kirgan mamlakatlar o‘rtasida paydo bo‘layotgan munosabatlar alohida o‘rin egallaydi. Bu tushunarli, albatta, chunki bundagi integratsiya jarayonlari negizida nafaqat Hamdo‘stlik mamlakatlarining o‘zaro hududiy yaqinligi va iqtisodiy tutashganligi, balki ulkan tarixiy davr mobaynida chuqur tarixiy ildizlar, madaniy hamda ma’naviy aloqalar, xalqlar taqdirining umumiyligi ham yotadi. Ularning asosida, shuningdek, bugungi kunda ham saqlanib qolgan yaqin iqtisodiy o‘zaro aloqalar yotadi. 2000 – yilda MDH mamlakatlari bilan tashqi savdo operatsiyalarining hissasi iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlardagi 36 foizga va rivojlanayotgan mamlakatlardagi 26 foizga nisbatan 37,6 foizni tashkil qilganligi bejiz emas. Bunda respublika tovar aylanmasidagi eng katta ulush (15,8 foiz) Rossiya hissasiga to‘g‘ri kelgan edi. ¹¹⁹

Mazkur mamlakatlarning o‘zaro yaqinlashuvi – bu tabiiy tarixiy jarayondir. U hamisha, hatto Sovet Ittifoqining mavjudligidan qat’iy nazar, mavjud bo‘lib kelgan. Aynan, shu sababli ham, sobiq sovet davlatlaridan hech biri integratsiyaga qarshi chiqmaydi. Shu bilan birga, ulardan hech biri o‘zining mustaqilligidan voz kechishni ham xohlamaydi. O‘ylaymizki, hech kim integratsiyalashuvga qarshi chiqmayotgan va bir vaqtning o‘zida uni rivojlantirishga shoshilmayotgan, g‘alati vaziyat aynan mana shu bilan izohlanadi.

Bir vaqtning o‘zida zamonaviy dunyodagi integratsiyalashuv ham real zaruratdir. Istalgan integratsiyalashgan birlashma doirasidagi iqtisodiy o‘zaro bog‘liqlik, o‘z tarkibidagi davlatlarni iqtisodiy siyosatining muntazam ravishda kelishtirilishini talab etgan holda, shu bilan birga, ularning suverenitetini ma’lum ma’noda kamsitmasdan qolmaydi. Biroq, ushbu kamsitish integratsion birlashmalarni, hech bir istisnosiz, barcha qatnashchilariga taalluqlidir. Shu bois, o‘z suverenitetining bir qismini boy berib, davlat bir vaqtning o‘zida go‘yoki boshqa a’zo-davlatlar suverenitetining bir qismini umumiy foydalanish uchun qo‘lga kiritadi. Bir amerikalik iqtisodchining o‘tkir haziliga ko‘ra, xalqaro munosabatlarga kira turib, davlatlar go‘yo ehtimol foyda uchun o‘z erkinliklarining bir qismidan voz kechadilar. ¹²⁰

Iqtisodiy xavfsizlikni regional tizimlari biron-bir yakka o‘ziga tortish markazi atrofida, masalan, MDH sharotida Rossiya atrofida guruhlashishi shart emas. O‘ziga tortish markazlari bir nechta bo‘lib, davlatlar o‘zlarining iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash muammolari va nisbatan cheklangan iqtisodiy masalalar doirasini hal qilish uchun ularning atrofida birlashishlari mumkin.

Subregional hamkorlik borasidagi bunday yondashuvning foydaliligi ayni damda O‘rta Osiyo respublikalari tomonidan e’tirof etilib, ular turli xil forumlar doirasida milliy rivojlanish siyosatini muvofiqlashtirish maqsadida hamkorlikni, ayniqsa infratuzilmani rivojlantirish hamda resurslardan birgalikda foydalanish sohasida, boshlab yubordilar. Mazkur region davlatlarining iqtisodiy integratsiyalashuv zaruriyati, bundan tashqari, ular o‘rtasidagi texnologik, xo‘jaliklararo va savdo aloqalarining sezilarli darajada kamaygani bilan izohlanadi. Masalan, yaqin o‘tmishda moddiy boyliklarni ishlab chiqarishda O‘zbekistonda Tojikiston sanoatining 58 sohasida ishlab chiqarilgan mahsuloti qo‘llanar edi. Ayni paytda, O‘zbekiston Tojikiston iqtisodiyotining 78 sohasi uchun mahsulot yetkazib berar edi. Bundan tashqari, O‘zbekiston Turkmanistondan 43 soha mahsulotini olib, 62 soha uchun mahsulot yetkazib bergan. Qirg‘iziston bo‘yicha mazkur ko‘rsatkichlar, tegishli ravishda, 56 va 54 ni tashkil qilgan. O‘zbekistonning Qozog‘iston bilan munosabatlarida ham taxminan shunga o‘xshash holat kuzatilgan edi.¹²¹

Shuni ham hisobga olish kerakki, O‘rta Osiyo davlatlarining geografik joylashuvi tashqi savdo uchun unchalik qulay emas. Qayd etib o‘tilganidek, ularda ochiq dengizlarga chiqish imkoniyati yo‘q, shuningdek, mazkur davlatlar o‘rtasida kommunikatsiyalar tizimi yetarli rivojlanmagan. Va ushbu regiondan asrlar davomida Buyuk Ipak yo‘li o‘tgan bo‘lsa ham, biroq hozirgi vaqtda, mintaqa iqtisodiyotini rivojlantirishning zamonaviy darajasini ta’minlay oladigan geoiqtisodiy imkoniyatlarini qayta tiklash juda mushkul ish. Bundan tashqari, mintaqa mamlakatlari o‘z atroflarida joylashgan yaqin qo‘shni mamlakatlar, xususan, Afg‘oniston, Pokiston, Hindiston va Erondagi barqarorlikka ko‘p jihatdan bog‘liqdirlar. Chunki faqatgina ishonchli kuchlar muvozanati va shu bilan bog‘liq barqarorlikkina transport yo‘llarini uzluksiz ishlab turishiga hamda Janubi-Sharqiy Osiyo va Yevropaga yo‘naltirilgan savdo oqimlarini amalga oshirishga imkon beradi. Bunda dunyoning yetakchi mamlakatlaridan – AQSH, Germaniya, Yaponiya va boshqalar tomonidan o‘zlariga nisbatan yuqori iqtisodiy qiziqish uyg‘onishiga ko‘p ham umid bog‘lash to‘g‘ri emas. Shu boisdan, mazkur vaziyatda ko‘proq iqtisodiy jihatdan yuqoridagi davlatlarga nisbatan birmuncha quyiroq pog‘onani egallab turgan Rossiya, Xitoy, Eron, Pokiston, Turkiya singari davlatlar sari yuzlanish to‘g‘riroq bo‘ladi, deb o‘ylaymiz.

Transport muammosi ham integratsiyalashuv foydasiga jiddiy turtki bo‘ladi. Yuklarni Rossiya orqali tashish munosabati bilan paydo bo‘lgan qiyinchiliklar O‘rta Osiyo davlatlarini 1991– yilning oxiridayoq dengiz kommunikatsiyalariga chiqishning muqobil yo‘llarini izlashga undadi. Tadjan-Seraxs-Mashhad temir yo‘l shoxobchasi qurilib, natijada, u mintaqa davlatlarini Eron davlati bilan tutashtirdi. Shuningdek, regionni Yevropa va Osiyo kommunikatsiya tizimlariga kiritgan yangi transport yo‘li – Transkavkaz yo‘lagi ishlab chiqildi.

MDHda markazdan qochirma tendensiyalarning kuchayishi, Kaspiy dengizi va xalqaro transport yo‘laklari borasidagi qator davlatlararo ziddiyatlar va boshqa bir qancha omillar integratsiyaning tobora yuqoriroq darajasiga ko‘tarilish imkonini berdi. 2000 – yil oktabrida Qozog‘iston poytaxti – Ostona shahrida beshta davlat: Rossiya, Belorussiya, Qozog‘iston, Tojikiston va Qirg‘iziston Yevroosiyo iqtisodiy hamjamiyati (YEOIH)ni tashkil qilish to‘g‘risidagi Shartnomani imzoladilar. ¹²² O‘z mohiyatiga ko‘ra, YEOIH Bojxona ittifoqiga aylanib qolayotgan tirilgan edi. Biroq, YEOIHning tashkil qilinishi o‘yin qoidalarining o‘zgarganligi emas, balki qarorlarni qabul qilishning standartli xalqaro taomiliga o‘tishni bildiradi. ¹²³

Davlatlar va hukumatlar rahbarlaridan tarkib topgan Davlatlararo kengash YEOIHning oliy organi hisoblanadi. Uning muntazam faoliyat ko‘rsatuvchi rahbar organi sifatida esa Integratsiya qo‘mitasi maydonga chiqadi. YEOIH davlatlararo qatnashuvni mustahkamlash maqsadida Rossiya – Qozog‘iston, Rossiya – Qirg‘iziston, Rossiya – Tojikiston o‘rtasida soliq qonunchiligini soddalashtirishga doir ikki tomonlama kelishuvlar imzolangan.

Qayd etish joizki, AQShning faol qo‘llab-quvvatlashida Ukraina tashabbusi bilan GUAMning tashkil qilinishi uning qatnashchilari va ularning tashqi hamkorlari tomonidan Rossiyaning ta’siriga qarshi turish vositasi sifatida qaralar edi. Biroq, ekspertlarning fikriga ko‘ra, 2001– yilda GUAMni tashkil qilishdagi rasmiyatchilik hamda Ukraina va AQSH rahbarlarining umidlari ittifoqni inqirozdan saqlab qola olmadi (2002 – yil iyunida O‘zbekiston o‘zining mazkur tashkilotdagi a’zoligini to‘xtatib qo‘ydi, 2005 – yilda esa umuman, undan chiqib ketishini e’lon qildi). Tashkilotning a’zo-mamlakatlari MDH doirasidan tashqarida amal qilishib, ittifoqning maqsadi – unga kirgan davlatlarning Rossiyaga iqtisodiy, ayniqsa, energetik bog‘liqligini kamaytirish hamda Osiyo (Kaspiy) – Kavkaz – Yevropa yo‘nalishi bo‘yicha energiya manbalarini Rossiya hududini chetlab o‘tgan holda tranzit orqali yo‘naltirishni rivojlantirish edi. Boshidanoq Qo‘shma Shtatlar GUAMni qo‘llab-quvvatladi, chunki ularning geosiyosiy maqsadlari ko‘p jihatdan bir-biriga mos edi. Mazkur ittifoq a’zolari ko‘p marotaba ta’kidlaganidek, uning asosiy maqsadi iqtisodiy hamkorlikni kengaytirish hisoblanadi, lekin amaliyotda bu fikr o‘z tasdig‘ini topmaydi. Masalan, GUAM mamlakatlari hissasiga Ukraina tashqi savdo aylanmasining atigi 2 foizi to‘g‘ri keladi. Qisqa vaqt ichida mazkur tashkilot istiqbolli regional loyihalarni amalga oshirishga qodirligini ko‘rsata olish ehtimoli juda kam. ¹²⁴

YEOIH MDH ichida o‘zini yangi tuzilma sifatida, hech bo‘lmaganda, hamjamiyat hududida umumiy iqtisodiy zonani yaratishga urinish tarzida namoyon etadi. Rossiya bir necha yillar davomida MDH hududida erkin savdo zonasini tashkil qilishdan iborat boshqa shov-shuvli loyihaning amalga oshirilishini to‘xtatib turdi. Endi esa mazkur g‘oya, birmuncha yangi qiyofada, ya’ni hamkorlikning yanada kengroq modelining bir qismi sifatida, ehtimol, yangilangan Bojxona ittifoqi doirasida amalga oshirila boshlaydi.

YEOIHga a’zo davlatlar prezidentlarining qo‘shma bayonotida qayd etilishicha, mazkur ittifoqning faoliyati: tashqi savdo va bojxona siyosati sohasidagi vazifalarni hal qilishga; erkin savdo rejimining to‘la-to‘kis rasmiylashtirilishini tugatishga, yagona bojxona tarifi hamda notarifli tartibga solish choralarining yagona tizimini shakllantirishga; tovarlar va xizmatlar savdosi hamda ularning ichki bozorga kirishiga doir umumiy qoidalarni joriy etishni JST va boshqa xalqaro iqtisodiy tashkilotlar bilan o‘zaro munosabatlarda a’zo-mamlakatlarning o‘zaro kelishilgan siyosatini ishlab chiqishga; bojxonani boshqarishning birjalishtirilgan tizimini tashkil qilishga; umumiy energetika bozorini shakllantirishga qaratildi.

O‘ylaymizki, YEOIHning tashkil qilinishi butun Hamdo‘stlikka taalluqli bo‘lgan ikkita eng muhim masalani hal qilish yo‘lida o‘ziga xos turtki bo‘lib xizmat qiladi. Yevroosiyo hamjamiyatiga a’zo-davlatlarning vizasiz harakatlanish rejimi MDH mamlakatlarida zamonaviy rus hamda “rusiyzabon” diaspora muammosiga bevosita bog‘liqdir. Batafsil to‘xtalib o‘tilmasdan, qayd etish joizki, mazkur muammoni hal qilinishi ko‘p tomonlama integratsiya borasida salmoqli rivojlanishni taqozo qiladi, natijada, nafaqat harakatlanish muammosini, balki fuqarolik muammosini ham hal qilishga imkon beradi.

YEOIH doirasida, shuningdek, energetika sohasidagi sa’y- harakatlarni birlashtirish muammosiga ham katta e’tibor qaratiladi. Ostonada Hamjamiyatning beshta a’zo-davlatlari Shartnomasini imzolashda, jumladan, Kaspiy dengizida hamkorlik qilish to‘g‘risida Deklaratsiya va YOEKda hamkorlik to‘g‘risida Memorandum ham imzolandi. Shuningdek, “Ekibastuz GRES-2” Qozog‘iston – Rossiya qo‘shma korxonasi tomonidan boshqaruv tamoyillari to‘g‘risida hujjat imzolangan. Shu bilan birga, mazkur birlashma qatnashchilari o‘rtasida, xususan, Belorussiya va Rossiya o‘rtasida Rossiya gazini yetkazib berishning narx-navo muammosi hamda belorus quvur yo‘llari bo‘ylab energiya resurslari tranzitiga doir tariflar borasida jiddiy ziddiyatlar mavjudligi ko‘zga tashlanadi.

YEOIHning tashkil qilinishi ayni vaqtda boshqa mintaqaviy kompozitsiyalarda MDH mamlakatlari hamkorligining rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, u tufayli Shanxay forumi nafaqat Shanxay hamkorlik tashkilotiga aylantirildi, balki asosiy vazifalar doirasiga xavfsizlikdan tashqari, iqtisodiy hamkorlik ham kiritildi. ¹²⁵ 2001 – yil iyunida Shanxaydagi uchrashuvda taklif etilgan loyihalardan biri – bu YEOIH mamlakatlari va SHHT qatnashchilarining birgalikda amalga oshirishlari magistralining Shimoliy yo‘lagini tashkil qilish ekanligi e’tiborga loyiqdir. Ushbu Shimoliy yo‘lak Xitoy – Qozog‘iston – Rossiya – Belarus – Polsha – G‘arbiy Yevropa Yevroosiyo tranzit yo‘lagining o‘zagi bo‘lib hisoblanadi. ¹²⁶ O‘zbekistonning SHHTga qo‘shilishi ayrim mamlakatlarda “egiluvchan integratsiya”ning har xil regional variantlarini tanlash imkoniyati paydo bo‘lganligidan dalolat beradi va bu, umuman olganda, sovet tuzumidan keyingi siyosiy maydonda integratsiya salohiyatini oshirishga xolisona yordam beradi.

Bu borada yaqin vaqtda Rossiyaning Jahon Savdo Tashkiloti (JST)ga a’zo bo‘lish niyati haqida aytib o‘tish joiz. Uning uchun ham, Hamdo‘stlik doirasidagi qator davlatlar uchun ham JST qatnashchi-davlatlarining uchinchi mamlakatlar bilan iqtisodiy o‘zaro aloqalarini o‘zaro savdoda ular tomonidan biron-bir yengillik yoki preferensiyalar qo‘llangan holda, nihoyatda qat’iy tartibga soluvchi ko‘p sonli yashirin shartlar jiddiy inqiroz holatlariga olib kelishi mumkin.

Ushbu jihatdan eng ko‘p nizoli vaziyat moliyaviy xizmatlar bozorida vujudga kelishi mumkin va uning rossiyalik provayderlari maxsus proteksionistik himoyaga muhtojdirlar. Rossiya Federatsiyasining butun bank sektorini kapitallashtirish hajmi deyarli birgina “Sitibank”ning yalpi resurslariga, barcha sug‘urta kompaniyalarining kapitallashtirish hajmi esa – Shveysariyaning “Syurix” guruhiga tengdir. Rossiya JSTga kirish jarayonini jadallashtirish bilan birga, MDH mamlakatlari, birinchi navbatda, Yevroosiyo iqtisodiy hamjamiyati (YEOIH) va Ittifoq davlati bo‘yicha hamkorlar bilan, shuningdek, erkin savdo zonasi qatnashchilari bilan preferensial savdo munosabatlaridan voz kechmaganligi dilemmasi uning uchun jiddiy sinovga aylanmoqda. MDH mamlakatlari bilan munosabatlar Rossiya tashqi (shu jumladan, tashqi iqtisodiy) siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolmoqda.

Bugungi kunda Rossiyaning MDH davlatlari bilan savdo-iqtisodiy munosabatlari amaliyotida uchinchi mamlakatlarga taqdim etilmaydigan real preferensiyalar mavjud. Bunday preferensiyalardan eng muhimlari qatoriga boj to‘lovisiz erkin (ba’zi bir istisnolar bilan) savdo rejimini kiritish mumkin. Amalda bunday rejim ular o‘rtasidagi savdo-iqtisodiy aloqalarni qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirishning eng muhim sharti sifatida xizmat qiladi. Boshqa bozorlarda sotish qiyin bo‘lgan ularni tovarlari va xizmatlarining salmoqli qismi MDH bozorida sotiladi. Savdo va MDH davlatlari bilan iqtisodiy hamkorlikning boshqa shakllari Rossiya uchun o‘z ahamiyatini saqlab qyelmoqda. Tovar aylanmasining umumiy hajmida MDH doirasida savdoning ulushi 2001 yilda 18 foizni yoki 25,6 mlrd. dollarni, jumladan eksport – 14,5 (butun Rossiya importining taxminan 15foizini), import – 11,1 mlrd. dollar (27foiz)ni tashkil qildi. MDH mamlakatlariga Rossiya eksportida mashina va asbob-uskunalarning hissasi 24 foizga yetadi, uzoq xorijga qilinadigan eksport hajmi esa – 9 foizdan oshmaydi.

Rossiyaning MDH mamlakatlari bilan savdo-sotiq borasidagi preferensial rejimdan voz kechishi uning sezilarli darajada qisqarishiga olib kelishi va o‘zaro yetkazib beriladigan mahsulotning katta qismini (birinchi navbatda, oziq-ovqatni hamda yuqori darajada ishlov berilgan tovarlarni), raqobatbardoshsiz qilishi mumkin, oqibatda, o‘zaro savdoning muvozanatlashmaganligi yanada ortadi. Bular, birinchi navbatda, Rossiyaning o‘zi uchun biron-bir foyda keltirishi amri mahol.

Taxminiy hisob-kitoblarga ko‘ra, o‘zaro savdoda uzoq xorij bilan savdoda qo‘llanadigan narxlarga o‘tish, 2000 – yil Rossiya uchun yiliga 1,5 mlrd. dollargacha miqdorda qo‘shimcha eksport foydasini keltirgan bo‘lar edi, lekin import xarajatlarini sezilarli miqdorda oshirar edi.^

Shu bilan birga, import bojlarining o‘rtacha tortilgan stavkalari (10-12 foiz) asosidagi taxminiy hisob-kitoblardan ma’lum bo‘lishicha, MDH mamlakatlari tovarlariga bunday boj to‘lovlarining kiritilishi mazkur mamlakatlardan keltiriladigan tovarlar narxi 2000 – yildagi yetkazib berishlar hajmiga ko‘ra, yiliga 1,2-1,4 mlrd. dollarga o‘sishiga hamda ularning Rossiya bozoridan siqib chiqarilishiga olib kelgan bo‘lur edi. Umuman olganda, MDH mamlakatlari bilan munosabatlarda mavjud bo‘lgan preferensiyalar va hisob-kitoblarning o‘ziga xos xususiyatidan butunlay hamda birdaniga voz kechish (barter, firmaning ichki narxlari bo‘yicha savdo, o‘zaro hisob-kitoblar) mazkur mamlakatlarga Rossiyadan qilinadigan eksport hajmining taxminan 1/3 qismiga qisqarishiga, MDH mamlakatlaridan qilinadigan eksport hajmining esa taxminan yarmiga qisqarishiga olib kelishi mumkin, chunki yaqin va uzoq xorijdan keltirilgan tayyor mahsulotning narxlari deyarli tenglashib qoladi va, natijada, iste’molchilar hamda import qiluvchi firmalarning nisbatan rivojlangan mamlakatlardan bundan ko‘ra sifatliroq va texnikaviy darajasi yuqoriroq tovarlarni afzal ko‘rishlariga olib keladi. MDH mamlakatlari bilan 2000 – yildagi tovar aylanmasining hajmiga ko‘ra Rossiya uchun bu ko‘rsatkich 9 mlrd. dollarga yaqinni yoki tovar aylanmasining taxminan 40 foizini tashkil qilishi mumkin.

Yevroosiyo iqtisodiy hamjamiyati doirasidagi bojxona ittifoqiga kelganda, shuni ta’kidlab o‘tish joizki, hozirgi vaqtda jamoaviy asosda JSTga qo‘shilish uchun hal qiluvchi element hisoblanuvchi yagona bojxona hududini shakllantirish muddatlari to‘g‘risida hozircha ma’lumot mavjud emas. ¹²⁷

Shu bilan birga, bir qator ekspertlarning fikriga ko‘ra, 2005 – yilning oxiridan boshlab MDH mamlakatlari borasida Rossiya siyosatini go‘yoki Tashqi ishlar vazirligini o‘rnini bosgan “Gazprom” Rossiya gaz monopoliyasi “shakllantirdi”. Yetkazib beriladigan tabiiy gazning narx­lari MDH mamlakatlarida ularning Rossiyaga nisbatan tutgan mavqelariga va bu boradagi nuqtai nazariga ko‘ra, u o‘z siyosatini oldinga surish instrumentiga aylandi:

• 2005 – yilning martida Belorussiya uchun gaz tariflarini oshirish to‘g‘risida e’lon qilingan edi, biroq 4 apreldayoq Vladimir Putin sotuv narxlarini avvalgi darajada saqlab qolishga va’da berdi, 19 dekabrda esa 2006 – yilda Belorussiyaga 1 ming kub. m uchun 46,68 AQSH dollari narxida 21 mlrd. kub. m gazni yetkazib berish to‘g‘risida oxirgi kelishuvga erishildi. Gazning narxi 2007 – yil 1 – yanvariga qadar o‘zgarmadi va bunda narx darajasi 1 ming. kub. m uchun 100 AQSH dollarigacha ko‘tarildi.

• 2005 – yil sentabrida Gruziya uchun gaz narxlari 2006 – yilda 62,5 dollardan 110 dollargacha oshirilishi to‘g‘risida e’lon qilindi. 2007 yilda esa “Gazprom” Gruziyaga gazni 235 dollardan taklif etmoqda.

• 2005 – yil noyabrida Armaniston uchun tabiiy gaz narxlari 110 dollargacha oshirilishi to‘g‘risida e’lon qilindi (2005 – yilgi shartnomada 54 dollardan 1,7 mlrd. kub. m gazni yetkazib berish ko‘zda tutilgan edi). Rossiyaning Kavkaz ortidagi strategik ittifoqdoshi bo‘lmish Armaniston rahbariyati respublika gazni bunday narxda sotib olishga qodir emasligi to‘g‘risida xavotir bildirdi. Rossiya Armanistonga gazning narxlari oshganligining o‘rnini to‘ldirish uchun foizsiz kredit taqdim etishni taklif qildi. Muqobil yechim sifatida Rossiyaning mulkiga Razdan TESining energobloklaridan birini va respublikani butun gaz-transport tizimini o‘tkazish taklif qilindi.

• 2005 – yil noyabrida 2006 – yilda Moldaviya uchun tabiiy gaz narxlari 160 dollargacha oshirilishi to‘g‘risida e’lon qilindi. 2005 – yilda “Gazprom” Moldaviyaga gazni 1 ming kub. m uchun 80 dollardan yetkazib berar edi. 2007 yilga kelib esa, Rossiya gazining narxi 170 dollargacha oshirilishi kelishilgan.

• 2005 – yil dekabrida “Gazprom” va Ozarbayjon gazni yetkazib berish hamda gaz tranziti haqini bozor narxlarida to‘lashga o‘tish haqida kelishib oldilar. 2006 yilda Ozarbayjon “Gazprom”ga 1 ming kub. m gaz uchun 110 dollardan to‘ladi (2005 – yilda 60 dollardan edi.) 2007 – yilda gazni yetkazib berish haqi “Gazprom tomonidan 235 dollar qilib belgilandi.

• 2005 – yilning dekabrida 2006 – yilda Ukraina uchun gaz narxlarini belgilash yuzasidan nizo avjiga chiqdi. 2006 – yil 1 – yanvardan Rossiya tabiiy gaz haqini 1 ming kub. m uchun avvalgi 50 dollardan 160 dollargacha ko‘tardi, keyinchalik esa, bu boradagi muzokaralar hyech bir natija bermagach, bu narx 230 dollargacha oshirildi. 2006 – yilda gaz yetkazib berish (95 dollardan) bo‘yicha Bitim esa faqat 2006 – yil 4 – yanvardagina imzolandi.

Rossiya MDH bo‘yicha hamkorlarga yetkazib gaz berishda bozor narxlariga o‘tganidan so‘ng, Hamdo‘stlik asosiy birlashtiruvchi omil bo‘lmish gaz va neftga qo‘yiladigan arzon narxlardan mahrum bo‘ldi. Ayni paytda, 2006 – yil davomida Rossiya rahbariyati MDH asosida neft va gaz quvurlari tizimi bilan bog‘langan hamda o‘zining butun maydoni bo‘ylab energiya manbalarini yetkazib beruvchisi sifatida Rossiyaning asosiy yetakchilik rolini tan olgan davlatlarning ma’lum bir ittifoqini shakllantirish borasida muayyan xatti-harakatlarni amalga oshirdi. Mazkur tuzilmada chegaradosh davlatlar o‘zlarining gazini Rossiya quvurlariga yetkazib beruvchilar (Turkmaniston, Qozog‘iston, O‘zbekiston) rolini, yoki tranzit mamlakatlar (Ukraina, Belorussiya) rolini o‘ynashlari kerak edi. Energetik olmillar va energotransport mablag‘lari yoki ularni o‘zaro ayirboshlash imkoniyati nergetik ittifoqning garovi bo‘lib xizmat qilishi lozim edi. Masalan, Turkmaniston bilan uning gazini “Gazprom” orqali eksport qilish haqida kelishuvga erishilgan. O‘zbekistonda Rossiya kompaniyalari energiya resurslarining mahalliy konlarini o‘zlashtirish imkoniyatlarini o‘rganmoqdalar. Armanistonda “Gazprom” Eron magistral gaz quvurini o‘z mulki sifatida o‘zlashtirib oldi. Moldova bilan esa 50 foizi “Gazpromga” tegishli bo‘lgan “Moldovgaz” aksiyalarining qo‘shimcha emissiyasini o‘tkazish va mazkur emissiyani to‘lash uchun Moldova kompaniyaga gazni taqsimlash tarmoqlarini taqdim etishi, “Gazprom” esa – pul mablag‘larini kiritishi haqida kelishuvga erishilgan. Bunday murakkab va nihoyatda ziddiyatli vaziyat Rossiyaning ham, sobiq sovet maydonida qolgan barcha davlatlarning ham integratsiyalashuvini mustahkamlashi ehtimoldan ancha yiroq ko‘rinadi.

MDH mamlakatlarining jahon bozoriga va oziq-ovqat importiga o‘ta qaramligi sharoitida hamda XVF, VB, kreditorlarni London va Parij klublari tomonidan qabul qilinadigan qarorlarga nihoyatda bog‘liqligi sharoitida, jahon iqtisodiyotida bu mamlakatlar hozircha g‘oyat sezilarsiz o‘rin tutadi. Ulkan tabiiy resurslarga, katta ilmiy, texnik, harbiy, sanoat salohiyatiga va puxta tayyorlangan ishchi kuchiga ega bo‘lishidan qat’iy nazar, MDH mamlakatlari baribir bunday noyob resurslarga ega bo‘lmagan raqiblaridan tobora ortda qolmoqdalar. Bozor sohasidagi qayta ko‘rishlarni kechiktirgan holda, ular transmilliy biznes gigantlari bilan raqobat qilishga qodir bo‘lgan, o‘z yirik korporatsiyalariga ega emaslar.

Mavjud baholarga ko‘ra, MDH davlatlarining sanoat salohiyati taxminan jahonning 10,0 foizini, asosiy tabiiy resurs turlarining zaxiralari – 25,0 foizga yaqinni, eksport salohiyati – 4,5 foizni tashkil qiladi¹²⁸ va ushbu salohiyat bu boradagi turli sa’y-harakatlarni har tomonlama birlashtirgandagina oshirilishi mumkin. Jahonning o‘zaro manfaatli savdo-iqtisodiy munosabatlarning integratsiyalashuvi va ularni rivojlantirish asosidagi milliy xo‘jaliklarning zamonaviy rivojlanish tajribasi ham ana shundan dalolat beradi.

Iqtisodiy xavfsizlikning rivojlanishi va mustahkamlanishi, ularning nisbiy har xil yo‘naltirilganligidan qat’iy nazar, milliy xavfsizlikni, so‘ng regional xavfsizlikni va nihoyat, xalqaro xavfsizlikni mustahkamlashdan boshlanadi. Bunda regional xavfsizlik milliy va umumglobal xavfsizlik o‘rtasida zaruriy vositachi bo‘g‘in sifatida maydonga chiqadi. Natijada, “regionallashuvdan globallashuv sari” tamoyili tushunarliroq bo‘ladi, chunki, faqat muayyan regionlardagina davlatlarning bir-birini tushunishi va o‘zaro harakatini ta’minlagan holda, o‘ylashimizcha, bundan ko‘ra keng doirada tinchlik hamda barqarorlikka erishish yo‘llarini belgilash mumkin.

Biroq amaliyotda globallashuv jarayoni qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, muallifning fikriga ko‘ra, o‘zining milliy manfaatlarini aniq anglab yetgan hamda ularni ta’minlash va himoya qilish uchun zarur choralarni ko‘radigan huquqiy davlat hozirgi sharoitda uni amalga oshirishning hamda bozor xo‘jaligining amal qilishi asosida yotgan huquqiy normalar va muassasalarning kafili, demakki, iqtisodiy xavfsizlikning ham kafili bo‘lib hisoblanadi.

XULOSA

Xalqaro munosabatlarni zamonaviy tizimi o‘zining qat’iy va bir vaqtning o‘zida dunyoda ro‘y berayotgan o‘zgarishlarga mos ravishda muntazam to‘g‘rilab boriladigan qoidalarga egadir.

Xalqaro muloqotning qonunlari va mexanizmlari, ularga ta’sir etadigan shart-sharoit, vaqt va joyning o‘ziga xos xususiyatlaridan qat’iy nazar, xalqaro maydonda davlatlarning ma’lum bir umumiy axloq normalariga aylanadi. Mazkur qoidalarning davlatlar tomonidan har qanday shakldagi mensimaslik xatti-harakatlari tizimosti yoki umumtizim jihatida yuz beradigan inqirozga sababchi bo‘ladi. Dunyodagi davlatlarning o‘zaro munosabatlarga doir bazaviy asoslarni o‘rganish jahon siyosati borasidagi muayyan voqea-hodisalarning sabab-oqibatli aloqalarini va ularning amaliy hamda ilmiy ahamiyatini to‘g‘ri tushunishga yordam berdi. “Kuchlar muvozanati qonuni” yoki davlatlararo munosabatlar tizimini rivojlantirishning umumiy qonuniyatlarini bilish zamonaviy jahon siyosiy munosabatlarida kuzatiladigan u yoki bu voqea va hodisalarning o‘ziga xos qirralarini belgilash bilan bog‘liq to‘g‘ri mo‘ljallarni ko‘rsatadi hamda xalqaro muloqot jarayonida paydo bo‘ladigan u yoki bu vaziyatdan chiqib ketishning maqbul variantlarini topib beradi. Bundan tashqari, siyosatning mashhur qonunlarini bilish bizga o‘rganilayotgan voqea yoki hodisaning boshqa shunga o‘xshash voqealar va hodisalar qatoridagi o‘rnini topishimizda yordam beradi hamda ularning aniq sabablarini izlab topishni osonlashtiradi.

Xalqaro munosabatlarning bosh subyektlari davlatlar hisoblanadi va ular o‘zlarining siyosiy, iqtisodiy yoki harbiy-texnologik qudratidan qat’i nazar, doimo o‘z milliy manfaatlariga muvofiq ravishda harakat qiladilar. Mazkur manfaatlar davlatlar hayotida hamda ular o‘rtasidagi munosabatlarda bosh rolni o‘ynaydigan murakkab va ko‘p qirrali fenomenni tashkil qiladi.

Bugungi dunyoda ro‘y berayotgan globallashuv va o‘zaro bog‘langanlik jarayonlari nafaqat milliy manfaatlarning ahamiyatini pasaytirmaydi, balki ko‘p jihatdan xalqning o‘ziga xosligi, uning azaliy an’analari va urf-odatlari bilan belgilanadi va ular mazkur madaniyatning asoslarini saqlab qolishga ham, har bir muayyan davrda millat hamda davlat oldida turgan vazifalar miqyosida ularning yanada rivojlanishi va boyishiga ham qaratilgandir.

Milliy manfaatlar o‘zining tub mohiyatiga ko‘ra milliy-davlat manfaatlari hisoblanadi va, amaliyotdan ma’lum bo‘lishicha, ularning subyekti hamda ifodalovchisi sifatidagi davlatning roli jamiyatlar, ayniqsa an’anaviy jamiyatlar hayotining o‘tish davrida o‘sib boradi. Bu ma’noda O‘zbekiston Respublikasi, muallifning fikricha, ma’lum bir misol bo‘lishi mumkin. Har holda, u o‘tish davrining eng qiyin bosqichini unchalik katta silkinishlarsiz bosib o‘tishga hamda, birinchi o‘rinda, siyosat va iqtisodiyot sohasidagi ustuvorliklarning aniq tizimini ishlab chiqish hamda jamiyatni ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy jihatdan isloh qilish jarayonida davlatning nazorati tufayli ko‘plab tang holatlardan o‘zini olib qochishga muvaffaq bo‘ldi.

Milliy manfaatlar siyosiy qarorlarni amaliy ishlab chiqish va qabul qilish darajasida ichki hamda tashqi siyosatni aniq ustuvorliklari tizimi hamda ularni amalga oshirish maqsadlari va vositalari ko‘rinishida maydonga chiqadi. Mablag‘lar va imkoniyatlar cheklanganligi bois, davlatlar o‘z zimmalaridagi barcha siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni bir vaqtning o‘zida hal qilolmaydi. Bunday holatda, milliy manfaatlarini himoya qilish maqsadida har bir muayyan paytda asosiy ustuvor maqsadlar va ularni hal qilish vositalarini belgilash zarurati tug‘iladi.

Xavfsizlik muammosiga kelganda, bugungi kunda u yangicha o‘lchamlarga ega bo‘ldi. Xavfsizlik haqidagi avvalgi tasavvurlarni ko‘p jihatdan eski deb hisoblaydigan omillar dunyoda paydo bo‘ldi. Ular sirasiga qator davlatlardagi jismoniy chegaralar “shaffofligi”ning o‘sishi, ularning siyosiy, iqtisodiy, harbiy-strategik, axborot, oziq-ovqat, ekologik va boshqa jihatlardan o‘sib borayotgan o‘zaro bog‘langanligi, shuningdek, xalqaro terrorizmning o‘sishini kiritishi mumkin. Bularning bari regionlar miqyosida ham, umuman dunyoda ham xavfsizlikni ta’minlashning jamoaviy shakllarini tashkil qilish harakatlarini birlashtirishga olib keladi.

Regional xavfsizlikni ta’minlash ikkita bosh vazifani hal qilishdan iboratdir: 1) Regionda paydo bo‘ladigan nizoli vaziyatlarni birgalikda tartibga solish; 2) Regionga kirgan davlatlar ichki siyosiy va iqtisodiy rivojlanishining barqarorligini ta’minlash; Shubhasiz, ikkinchi vazifa hal qiluvchi u nisbatan murakkabdir va o‘zini hal qilish uchun ko‘p vaqt talab etadi. Umuman olganda esa, regionga kirgan davlatlarning murakkab ichki va tashqi muammolari hamda ulardagi iqtisodiy va ijtimoiy islohotlarning nihoyasiga yetkazilmaganligi hozircha regional xavfsizlik tizimini tashkil qilish yo‘lida jiddiy to‘siq bo‘lib xizmat qilmoqda, deb aytish mumkin.

Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH)ni mintaqaviy nizolarni tartibga solishning ehtimoliy instrumenti sifatida olib qaraladigan bo‘lsa, muallifning fikricha, mazkur bosqichda u ya’ni MDHni barcha a’zolarining manfaatlariga teng miqdorda javob beradigan kollektiv xavfsizlik tizimi uchun mustahkam asos bo‘lib xizmat qila olmaydi. Dunyo miqyosida 1991– yildan so‘ng bo‘lib o‘tgan o‘zgarishlar endilikda MDH tashkil qilingan voqelikka ko‘p jihatdan javob bermaydi. O‘zining avvalgi ko‘rinishida Hamdo‘stlik unga kiradigan davlatlarni manfaatlarida kuzatiladigan jiddiy farqlanish sababli endi kam samaralidir. Shu munosabat bilan sobiq sovet davlatlarning o‘zaro harakati sifat jihatidan yangicha quyidagi shakl va ko‘rinishlarga ega bo‘la boshladilar, ya’ni bular – Yevropa iqtisodiy hamjamiyati ham, Shanxay hamkorlik tashkiloti ham, MDH doirasida KXSHT va boshqalardir. Shu bilan birga, ularni muntazam izlash va kollektiv xavfsizlik tizimini takomillashtirish jarayoni hamon davom etmoqda.

Globallashuv va o‘zaro bog‘langanlikni rivojlantirish jarayonlari yangi mustaqil davlatlar oldiga o‘z milliy iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash vazifasini birinchi darajali maqsad sifatida oldinga suradi. Uning hal qilinishi, muallifning fikricha: a) davlat ichida rejadan bozorga o‘tish; b) yopiq iqtisodiyotdan bundan ko‘ra ochiqroq modelga, tashqariga o‘tish sharoitida milliy xo‘jalik komplekslarini mustahkamlash hamda yanada maqsadli rivojlantirishdan iboratdir. Va bunda dunyoning ilg‘or davlatlaridan texnologik jihatdan qoloqligini qisqartirish hamda sanoati rivojlangan mamlakatlarning “xom ashyo quyrug‘i” rolidan xalos bo‘lish region mamlakatlarining mintaqa davlatlari oldida turgan eng muhim vazifalaridan biridir, deb hisoblaymiz.

1^ Ортега-и-Гасет Хосе. Эстетика. Философия культуры. – М.: Искусство, 1991. С.461-462.

2^ Morgenthau Hans J. Politics Among Nations. The Struggle for Power and Pease. 4-th end. – N.Y., 1967. P. 4.

3^ Hoffman Stanley. Janus and Minerva. Essays in the Theory and Practce of International Politics.Westview Press. 1987. P. 14.

4^{ «}Markaziy Osiyo mintaqasi» tushunchasi borasida va o‘z ichiga qaysi davlatlarni kiritishi, shuningdek, «O‘rta Osiyo» tushunchasiga aloqasi borasida muallif quyidagicha fikrlaydi. Unga ko‘ra, Makaziy Osiyo mintaqasi – bu O‘rta Osiyoga nisbatan kengroq tushunchadir (O‘rta Osiyo tarkibiy qism sifatida kiradi). Ko‘pincha, Makaziy Osiyo deganda, o‘z ichiga Kavkaz davlatlaridan Ozarbayjon, Armaniston va Gruziyani, so‘ng Eron, Afg‘onistonni, O‘rta Osiyo davlatlaridan – Qozog‘iston, Turkmaniston, O‘zbekiston, Tojikiston, va Qirg‘iziston, shuningdek, Xitoyning g‘arbiy qismini o‘z ichiga olgan hudud tushuniladi. Aynan hozirgi so‘z yuritilayotgan kontekstda ularning orasidagi ilgari O‘rta Osiyo respublikalari sifatida Sovet Ittifoqi tarkibiga kirgan respublikalar ko‘rib chiqiladi.

5^ Morgenthau Hans. Another Great Debate: The National Interest of the United States //American Political Science Review, No 46, December 1952; Idem: In Defense of the National Interest. – N.Y., 1952; Idem: A new Foreign Policy for the United States. – N.Y., 1969; Idem: Politics Among Nations: the Struggle for Power and Peace. – N.Y., 4-th edn., 1978 etc.; Osgood R.E Ideals and Self-Interest in America’s Foreign Relations. – Chicago, 1953; Rosenau J. National Interest. //International Encyclopedia of the Social Sciences. – N.Y., 1968, Vol.11; Gilpin Robert War and Change in World Politics. – N.Y., 1981; Gray C. Nuclear Strategy and National Style. – Lanham, 1986 etc.

6^ Современные международные отношения и мировая политика / Под ред. А.В. Торкунова. – М., 2004; Богатуров А.Д., Косолапов Н.А., Хрусталев М.А. Очерки теории и политического анализа международных отношений. – М., 2002; Поздняков Э.А. Системный подход и международные отношения. – М., 1976; Он же. Философия политики. – М., 1994; Он же. Нация. Национализм. Национальные интересы. – М., 2002; Прохоренко И.Л. Национальный интерес во внешней политике государства: опыт современной Испании. – М., 1995.

7^ Поздняков Э.А. Философия политики. Ч.1. – М., 1994. С. 181.

8^ Системная история международных отношений. В 4-х томах. 1918-2000. Т.2. Документы 1910-1940- х годов. – М., 2000. С. 27-28.

9^ Актуальные проблемы Северо-Восточной Азии (Япония, Корея, НИС) //Информационный бюллетень. – 1993. – №10. – С. 15-16.

10^ Системная история международных отношений. В 4-х томах. События и документы 1918-2003 / Под ред. А.Д. Богатурова. Т.3 События 1945-2003. – М., 2003. С. 234.

11^ O‘sha joyda. S. 235.

12^ Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH) – davlatlararo birlashma bo‘lib, dastlab Belorussiya, Rossiya va Ukraina tomonidan tashkil qilingan. 1991 yil 8 dekabrda Minskda MDHni tashkil qilish to‘g‘risida Kelishuv imzolanib, unda uchta davlat rahbarlari SSSR chuqur inqiroz va parchalanish sharoitida o‘z faoliyatini tugatganini tasdiqladilar. Bunda siyosiy, iqtisodiy, gumanitar, madaniy va boshqa sohalarda hamkorlikni rivojlantirish to‘g‘risida kelishildi. 1991 yil 21 dekabrda Kelishuvga Ozarbayjon, Armaniston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Moldaviya, Tojikiston, Turkmaniston, O‘zbekiston qushildilar. Ular Belorussiya, Rossiya va ukraina bilan Olma-Otada «MDH maqsadlari va tamoyillari to‘g‘risida»gi Deklaratsiyani imzoladilar. Ozarbayjon ( 1993 yil sentabriga qadar) va Moldaviya haqiqiy a’zoligi ratifikatsiya qilinguniga qadar MDHning uyushgan a’zolari 2005 yil avgustida esa Turkmaniston MDHning haqiqiy a’zoligidan chiqib, uyushgan kuzatuvchi-a’zo maqomini oldi. MDHning bir qator tuzilmalarida (prezident va b.) kuzatuvchi sifatida Mongoliya qatnashadi. So‘nggi paytlarda Gruziya, Moldaviya va Ukraina siyosatchilari MDHdan chiqish yoki uyushgan a’zo maqomiga o‘tish ehtimoli to‘g‘risida so‘z ochmoqdalar. MDH raisi lavoizimi bir davlat rahbaridan boshqasiga navbat bilan o‘tadi. Hamdo‘stlikning doimiy organi – Minsk (belorussiyada)gi MDH Ijroiya qo‘mitasi hisoblanadi. MDH mamlakatlari aholisi 2006 yil boshiga 280 mln kishini tashkil qildi.

13^ Ernest R. Dupuy, Trevor N. Dupuy The Harper Encyclopedia of Military History. – London, 1993. P. 225.

14^ Аристотель. Политика. Кн. Первая. I ( 9,11,12).

15^ Friedmann W. Jegal Theory. – London. 1947. P. 161.

16^ Руссо Ж-Ж. Об общественном договоре. – М., 1969. С. 161-162.

17^ Сурков В. Национализация будущего //Эксперт. – №43. – 20 ноября 2006.

18^ Follet M.P. The new State. – New York, 1923. P.307-308

19^ Zaruriy sharti – lot.

20^ Hoebel E. Adamson. Antropology: The Study of Man. 3-edn. – New York, 1953. P. 452-453.

21^ Shartnomlar bajarilishi shart.

22^ Гегель Философия права. – М.: Мысль, 1996. С. 366

23^ O‘sha joyda. S. 367.

24^ Поздняков Э.А Геополитика. – М.: Прогресс, 1995.

25^ O‘sha joyda.

26^ Поздняков Э.А Геополитика. – М.: Прогресс, 1995. С. 57.

27^ Поздняков Э.А Философия политики. Ч. 1. – М., 1994. С. 178.

28^ Тэтчер Маргарет Искусство управления государством. Стратегии для меняющегося мира. – М., 2003. С. 17.

29^ O‘sha joyda. S. 22.

30^ Поздняков Э.А Философия политики. Ч. 1. – М., 1994. С. 107.

31^ Ranke Leopold von. The Theory and Practice of History. – N. Y., 1983. P.118.

32^ Morgenthau Hans J. Politics Among Nations. The Struggle for Power and Pease. 4-th edn. – N.Y., 1967. P. 4.

33^ Kennan G. F. Morality and Foreign Policy. Foreign Affairs. Winter 1985/86.

34^ Los Angeles Times. March 21, 2005.

35^ Mazkur tezis Pozdnyakovning E.A. quyidagi bir qator asarlarida har tomonlama ko‘rib chiqilgan va asoslangan: «Filosofiya politiki», «Filosofiya gosudarstva i prava», «Filosofiya kulturы», «Filosofiya prestupleniya» va b.

36^ Каримов И. Стабильность и реформы. Статьи и выступления. – М.: Палея, 1996. С. 115.

37^ Национальная военная стратегия США. Доклад председателя Комитета начальников штабов ВС США. Перевод с англ. – М., 1992. С. 12-13.

38^ A National Security for a New Century. – Washington. D.C.: The White House, May 1997, October 1998, December 1999.

39^ A National Security for a New Century. December 1999. P. 2.

40^ Ibid. P. 3.

41^ America’s National Interest. A Report from the Commission on America’s National Interests, Cambridge: Center for the International Affairs. John Kennedy School of Government, Harvard University, July 1996. P. 2-4, 21-22; July 2000. P. 6.

42^ Iraq Study Report – Barer-Hamilton Commission. – Washington. D.C. December 6, 2006.

43^ Morgenthau Hans J. Politics Among Nations. The Struggle for Power and Pease. 4-th edn. – N.Y., 1967. P. 5.

44^ Morgenthau H. J. A new Foreign Policy for the United States. – N.Y., 1969. P. 263.

45^ Поздняков Э.А Философия политики. – М., 1994. С. 81-82.

46^ www.gazeta.ru 21.08.2007.

47^ Интернет. ЮСИА. 17.12.2001.

48^ Brzezinski Z. A Geostrategy for Eurasia. Foreign Affairs. September-October, 1997.

49^ Morgenthau Hans J. Politics Among Nations. P. 5.

50^ Morgenthau Hans J. Dillemmas of Politics. – Chicago, 1958. P. 66; Idem: The Impasse of American Foreign Policy. – Chicago, 1962. P. 173-191.

51^ Маценов Д. О природе американского национального интереса. Национальные интересы: теория и практика /Под ред. Э.А. Позднякова. – М.: ИМЭМО АН СССР, 1991. С. 155-156.

52^ Gray C. Nuclear Strategy and National Struye. – Janham, 1986. P. 37.

53^ Концепция внешней политики Российской Федерации //дипломатический вестник. – 2000. – №8. Rasman qabul qilingan konsepsiya shaklida tashqi siyosat ustuvorliklarini belgilash, odatda, global manfaatlarga ega bo‘lgan davlatlar uchun xosdir – Qo‘shma Shtatlar yoki Rossiya uchun. O‘zbekiston Respublikasida esa bunday ustuvorliklar asosan Parlament sessiyalarida prezidentning dasturiy ma’ruzalarida belgilanadi.

54^ Поздняков Э.А. Системный подход и международные отношения. – М., 1976. С. 122-128.

55^ Бжезинский З. Великая шахматная доска. – М.: Международные отношения, 1998. С. 157-158.

56^ Аристотель Политика. Кн.3, VII. С. 1-6.

57^ Поздняков Э.А Философия политики. Ч.1. – М., 1994. С. 134.

58^ Богатуров А.Д., Косолапов Н.А, Хрусталев М.А. Очерк теории и методологии политического анализа международных отношений. – М.: Научно-образовательный форум по международным отношениям, 2002. С. 148.

59^ Поздняков Э.А Философия политики. Ч.1. – М., 1994. С. 135.

60^ O‘sha joyda. S. 136.

61^ Системная история международных отношений. В 4-х томах. События и документы 1918-2003 / Под ред. А.Д. Богатурова. Т.3 События 1945-2003. – М., 2003. С. 175

62^ O‘sha joyda. S. 177

63^ Charles Krauthammer. The Putin Doctrine. The Washington Post – 16 Febryary 2007. Charles Krauthammer Past the Apogee: America Under Pressure Keynote Address at FPRI’s Annual Dinner, November 14,2006.

64^ Hoebell E. Adamson Anthropology: the Stady of Man. – N.Y.,1953. P. 12.

65^ Hoebell E. Adamson The Law of Primitive Man. Cambridge. – Massachusetts, 1954. P. 331.

66^ Системная история международных отношений. В 4-х томах. События и документы 1918-2003 / Под ред. А.Д. Богатурова. Т.3 События 1945-2003. – М., 2003. С. 184.

67^ Churchill W.S. The Gathering Storm, V.1. The Second World War. – Boston, 1949. P. 186-187.

68^ Кант И. Критика практического разума. Основы метафизики нравственности. Соч. в 6 томах. Т.4. Ч.1. – М., 1995. С. 175-176.

69^ Spykman Nicholas J. Americas Strategy in World Politics. – N.Y.: The United States and the Balance of Power, 1942. P. 21-22.

70^ Gershman G. Freedom remains the Touchstone. The National Interest. Spring. – 1990. – №19. – P.83.

71^ Бжезинский З. Кўрсатилган асар. С. 108.

72^ Schuman F. International Politics. – N.Y., Lnd., 1933. P. 54; Поздняков Э.А. Геополитика. С. 65-74.

73^ Chirchill Winston The Second World War. Vol. 1. – Boston, 1948. P. 207-208.

74^ Waltz Kenneth International Structure and the Balanse of Power. J. Rosenau, ed., International Politics and Foreign Policy A Reader in Research and Theory. – N.Y., Lnd., 1996. P. 312.

75^ Morgenthau Hans J. Politics Among Nations. P. 125.

76^ Поздняков Э.А. Геополитика. С. 69-70.

^ Ushbu ma’noda «postsovet maydoni» tushunchasi MDHga a’zo – davlatlar Bilan cheklangan. Faqatgina ularga nisbatan siyosiy, iqtisodiy va harbiy sohalarda integratsion tendensiyalar tug‘risida so‘z yuritish uchun asos bor

77^ Mathews J. Power Shift // Foreign Affairs. 1997. Vol.76. № 1.Jan/Febr. P. 51.

78^ Ulman К. Redefining Security //International Security. Vol. 8. № 1. Summer.

79^ Ibid. P. 133.

80^ Руссо Алан. Нетрадиционные угрозы безопасности России и Евразии. – М.: Московский центр Карнеги, 1999. № 7. С. 5.

81^ Shlesinger Arthur (Jr). Interest and Moral Absolutes // Ethics and World Politics: Four Perspectives. Ed. Ernest W. Jefever.

82^ Medvedev S. Former Soviet Union //The New Security Agenda: A Global Survey. P. Stares ed. – Tokio: Japan Center for Intern, 1998. P. 99.

83^ Каримов И. Стабильность и реформы. С. 221.

84^ Қаранг: Каримов И. Стабильность и реформы. С. 105.

85^ Dilip Hiro. Uzbekistan: Avoding a Headlong Jurrch into Unfettered Capitalism. InterPress Service News Agency. October, 1998.

86^ Каримов И. Стабильность и реформы. С. 105; Harnish G. Priority Number One: The Economy, Islam Karimov Seers Uzbekistan On Its Own Way. 1997. P. 35.

87^ Каримов И.А. Узбекистан на пороге XXI века. С. 22; Alimov Kadir Models of Economic Reform in Central Asia: Do They Work? // Central Asia Review, №1. 1997. P. 32.

88^ Кульчик Ю.Г. Республика Узбекистан в середине 90-х годов. Институт этнологии и антропологии РАН, документ. – М., 1995. С. 4.

89^ Каримов И.А. Узбекистан на пороге XXI века. С. 231; Кульчик Ю.Г. Ko‘rsatilgan asar. С. 3-4.

90^ Гафарлы М.С., Расс В.Ф. Узбекистан: сохранение доминирующих позиций государства в экономике //Постсоветская Центральная Азия. Потери и обретения. – М.: Восточная литеоатура, РАН. С. 149; Васильев А.М. Россия и Центральная Азия // Постсоветская Центральная Азия. Потери и обретения.

91^ Каримов И. Стабильность и реформы. С. 352.

92^ Там же. С. 99-100.

93^ Ахмедов Э. и др. Республика Узбекистан. Краткий справочник. – Т., 1992.

94^ O‘sha joyda.

95^ Кульчик Ю.Г. Республика Узбекистан в середине 90-х годов. Институт этнологии и антропологии РАН, документ. – М., 1995. С. 17.

96^ Seiple C. Heartland Geopolitics: The Case of Uzbekistan. Foreign Policy Research Institute’s «E-Notes» www.fpri.org on January 25, 2004.

97^ Norman M. Naimark. Fires of Hatred Etnic Cleansing in Twentien Century Europe, Harvard University Press, 2001.

98^ Brzezinski Z. Beyond Chaos. A Policy for the West //The National, № 19, Spring 1990. P. 11.

99^ Los Angeles Times. March 21, 2005.

100^ The Cold War as Cooperation Superpower Cooperation in Regional Conflict Management. – Lnd., 1991.

101^ Московские новости, 13 июня 1993.

102^ Вебер М. «Объективность» социально-научного и социально-политического познания. Избр.произв. – М., 1990, С. 359-360.

103^ Keohane R.and Nye J. Power and Independence in the Information Age // Foreign Affairs, Pctober 1998.

104^ Паньков В. Экономическая безопасность //Интерлинк, 1992. №3. С. 114.

105^ Geusau Alting Von. Natural Economic Security: Perceptions, Threats and Policies //Report of the International Colloquim of the John Kennedy Institute. May, 7-10, 1980. – Endhoven, Netherlands. P. 5.

106^ John Kenneth Galbraith. The new Industrial State. Harvard University Press, 1971; Friedman Milton. Essays in Positive Economics. – Chicago: The University of Chicago Press, 1953.

107^ .Коллонтай В. О неолиберальной модели глобализации // МЭ и МО. 1999. №10. С. 4.

108^ Fortune, 25. V. 1998. P. 25.

109^ Каримов И.А. Узбекистан на пороге XXI века: угрозы безопасности. Условия и гарантии прогресса. – Т.: Узбекистан, 1997. С. 203.

110^ O‘sha joyda. S. 208.

111^ Қаранг: Загашвили В.С. Актуальные проблемы внешнеэкономической безопасности России. – М.: ИМЭМО РАН, 1994. С. 19.

112^ Қаранг: Kenneth Waltz N. Theory of International Politics //Neorealism and Its Critics. Ed. By R.O. Keohane. – N.Y., 1986. P. 100-104.

113^ Қаранг: Jervia Robert. Cooperation under the security dilemma //World Politics, Jan 1978. P. 167-214; Snyder Glenn H. The security dilemma in alliance politics // World Politics, July 1984. No 36. P. 461.

114^ Коллонтай В. Ko‘rsatilgan asar. – 4 b.

115^ O‘sha joyda. – 8 b.

116^ Каримова Г. Политико-экономические реформы в Узбекистане: реалии и перспективы. – Т.: Узбекистан, 1995. С. 18-19.

117^ O‘sha joyda. – 20-21 b.

118^ O‘sha joyda. – 30 b.

119^ Социально-экономическое положение Республики Узбекистан за январь-сентябрь 2000 г. Департамент статистики. – Т., 2000. С. 24-25.

120^ Cooper Richard N. The Economics of Independence. – N.Y., 1980. P. 4.

121^ Зиядуллаев С. Экономические реформы в Узбекистане в действии. – Т.: Узбекистан, 1994. С. 26.

122^ Yevroosiyo iqtisodiy hamjamiyati (YEOIH) – xalqaro iqtisodiy tashkilot (10.10.2000) bo‘lib, uning tarkibiga dastlab Belarus, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Rossiya va Tojikiston kirgan. Tashkilot MDHning Bojxona ittifoki asosida tashkil qilingan. Moldaviya va Ukraina (2002 y.dan b.) hamda Armaniston (2003 y.dan. b.) kuzatuvchi maqomiga egadirlar. O‘zbekistonni tashkilotga haqiqiy a’zo sifatida kirishi 2006 yil 25 yanvarida sodir bo‘ldi. YEOIHning asosiy maqsadi – unga kirgan davlatlar hududiga yagona iqtisodiy makonni tashkil qilish yuli bilan oyegional integratsiyalashuvdir. Hamjamiyatning rahbariyat organlari: Davlatlararo kengash, Integratsiya ko‘mitasi, parlamentlararo Assambleya, Hamjamiyat sudi.

123^ Известия, 11.10.200.

124^ Конончук В. Отношения Белоруссии и украины с Россией в контексте их европейской политики. В сборнике «Содружество Независимых Государств: уроки и вызовы современности». – Спб., 2002.

125^ Материалы и комментарии по ШОС на официальном сайте Института внешней политики и анализа (Казахстан) www.cvi.kz/text/SHOS/ Shanhay. htm.

126^ Op. cit.

^ Сборник «Россия в цифрах». – М.,2001. С. 368-375.

127^ Материалы Научно- исследовательского совета РАН «народно-хозяйственные последствия присоединения России к ВТО». – М., 2002.

128^ Keltirilgan baholar va xulosalar «Концепция экономического интеграционного развития Содружество Независимых Государств»dan olingan. 1995. S. 10.