Mustafo Komil (1874-1908) Qohirada harbiy injener oilasida tug‘ildi. Mutaxassisligi
huquqshunos, Tuluza universitetining huquqshunoslik fakultetini tamomlagan. Misrga qaytgach,
bir oz muddat advokatlik qildi, keyin o‘z faoliyatini butunlay siyosiy kurash va jurnalistikaga
bag‘ishladi, inglizlarni Misrdan haydash uning asosiy shiori bo‘lgan. Yevropa bo‘ylab ko‘p
sayohat qildi: Vena, Budapesht, London, Berlinda bo‘ldi, hamma joyda iste’dodli siyosiy notiq
sifatida o‘zini namoyon qildi. M. Komil milliy maktablarni ochishda, Misr milliy universitetini
tashkil qilishda jo‘shqin faollik ko‘rsatdi. 1900 yilda u «al-Liva» («Bayroq») gazetasini chiqardi.
1907 yilda esa «Hizb al-Vatan» («Vatan partiyasi») partiyasini tuzdi. Mazkur partiyaning asosiy
vazifasi ingliz istilosiga barham berish, Misr Muxtoriyatini saqlagan holda turk sultoni
hokimiyatini tan olish va konstitusion tuzum o‘rnatishdan iborat edi M. Komil 1908 yilda sil
kasalidan vafot etdi. Uning «Sharq masalasi» (1898), «Chiqayotgan quyosh» (1904) kitoblari
mashhur. «Chiqayotgan quyosh»da u vatandoshlariga Yaponiya misolida muvaffaqiyatga
erishish yo‘llarini ko‘rsatdi.
M. Komilning butun faoliyati vatanga xizmat etishning yorqin namunasidir. U vatani
Misrning ingliz istilosidan xalos bo‘lishi uchun kurashdi. Bu fidoyi inson mazkur masalada
siyosiy kurash va dinni chambarchas bog‘liq, deb bilar edi. Uning fikricha, din va vatanparvarlik
tushunchalari ajralmasdir.
M. Komil islomga butun e’tiborini qaratib, o‘z ma’naviy ustozlari-musulmon
islohatchilari singari din erkinligiga va diniy totuvlikka chaqiradi. Jamoliddin al-Afg‘oniyga
ergashib, turk sultoni boshchiligida tuziladigan umummusulmon xalifaligida Sharq
muammolarining yagona yechimini ko‘radi. M. Komil turk imperiyasi tarkibiga kiruvchi arab
mamlakatlari xalqlari chekayotgan adolatsizliklar va kamsitishlardan ko‘z yumadi. U ingliz
bosqinchilariga qarshi kurashda nafaqat turk sultonidan madad kutadi, balki Yevropa davlatlari
orasidagi ziddiyatlardan xam foydalanmoqchi bo‘ladi. Uning Yevropa poytaxtlariga qilgan
safarlari ular siyosatini Misr foydasiga o‘zgartirish maqsadini ko‘zlagan edi.
Komil inqilobga qarshi bo‘lib, kurashning tinch usullarini maqullagan. Inglizlarga qurolli
qarshilik ko‘rsatgani, natijada ingliz istilosiga sababchi bo‘lgani uchun u Orobi poshshoni millat
xoini deb e’lon qiladi.
M. Komil o‘z faoliyatida xalqni ma’rifatli qilishga asosiy diqqatini qaratdi.
U sivilizatsiya deganda yevropaliklardan olingan moddiy madaniyatni emas, yangilangan
islomga asoslangan milliy ma’naviy madaniyatni ko‘zda tutgan edi.
«Telegraf, telefon, grammofon va boshqa Yevropa texnik ixtirolaridan nima foydaki, ana
shu ajoyib narsalarning ixtirochilari bizga zulm qilsalar, bizni asoratga solsalar? Inglizlar zabt
qilgan mamlakatim bo‘ylab katta tezlik bilan avtomobilda sayr qilishdan ko‘ra otga minib,
sahrolarda kezib, o‘zimni ozod his etishni ming marta afzal deb bilaman.»
1
Aniq dasturga ega
bo‘lgan «al-Liva» gazetasi Komilning quyidagi g‘oyalarini ommaga yetkazishga xizmat qilar
edi:
1. Britaniya istilosidan ozodlikka chiqishning yagona yuli sifatida musulmon
birligi g‘oyasini himoya qilish.
2. Milliy harakatni har qanday yo‘llar va vositalar bilan faollashtirish,
kengaytirish.
1
Аҳмад Рашад. Мустафо Комил. Ҳайатуҳу ва кифаҳуҳу («Унинг ҳаёти ва кураши»). Ќоҳира, 1958 й., 166 б.
12
3. Misr yoshlarini siyosiy jihatdan tarbiyalash.
4. Misrda jamoatchilik fikrini konstitusion tuzum va ijtimoiy islohatlar tomon
yo‘naltirish.
5. Musulmon dinini Yevropa siyosati xurujidan himoya qilish.
M. Komil yozuvchilikdan ko‘ra notiqlikda mohir edi. Keng jamoatchilikka mo‘ljallangan
nutqi qurilishi va uslub jihatidan g‘oyat sodda, ayni chog‘da behad ta’sirchan va ehtirosli bulardi.
Bu jihatdan Komil Adib Ishoqdan ham yuqori turar edi. Komil sodda jonli xalq tilida gapirishni
ma’qul ko‘rardi, qofiyali nasrni ishlatmas, lekin adabiy til tizimidan chetga ham chiqmas edi.
Qosim Amin (1865-1908) atoqli publisist va ma’rifatparvar, Qohirada xediv Ismoil
xizmatida bo‘lgan kurd knyazi oilasida dunyoga keldi. Q.Amin Fransiyaga davlat hisobidan
huquqshunoslik bo‘yicha o‘qishga yuboriladi, huquqshunoslik doktori ilmiy darajasini olib,
adliya va ichki ishlar vaziriligida xizmat qildi.
Q.Amin 1894 yilda fransuz tilida «Misrliklar» nomli ilk kitobini chop ettirdi. Fransuz
sayyohi gersog D’Arkur o‘zining yo‘l xotiralarida islom va sharq urf-odatlari haqida yuzaki,
yengil-elpi fikr bildirgan edi. Q.Amin o‘z asarida unga javob berarkan, ayniqsa, sharq ayolining
ahvoli to‘g‘risida batafsil ma’lumot beradi.
Yevropacha ta’lim-tarbiya ko‘rgan, arab ma’rifatparvarlik tafakkuridan, musulmon
modernizmi g‘oyalaridan chuqur bilimga ega bo‘lgan Q.Amin ayollar masalasini jiddiy
o‘rganadi, 1899 yilda arab tilida «Ayol ozodligi» («Tahrir al-mar’a») kitobini nashrdan
chiqaradi. Asar keskin munozaralarga sabab bo‘ladi. Milliy uyg‘onish mafkurasi tarafdorlari
Q.Amin fikrlarini jo‘shqinlik bilan yoqlab, uni hatto «Sharq Lyuteri» deb atadilar. Qadimparast
musulmonlar esa, uni dinga hurmatsizlikda, musulmon ijtimoiy tuzumiga qarshi qo‘poruvchilik
qilishda aybladilar. Tanqidga javoban Q.Amin 1901 yilda ikkinchi kitobi «Yangi ayol» («Al-
mar’a al-jadida»)ni nashr ettirdi. Garchi u paytlarda ayollar ahvolini o‘zgartirish mushkil bo‘lsa
ham, uning kitoblari bir necha yillar davomida Misr va musulmon Sharqining qator shaharlarida
qizg‘in muhokama qilindi. Qosim Amin umrining so‘nggi yillarini Misr universitetini ochishga
bag‘ishladi, lekin adib 1908 yilda universitet ochilishiga sanoqli kunlar qolganda vafot etdi. «Al-
Jarida» jurnali adibning o‘limidan so‘ng uning yon daftaridagi fikrlarni «Qosimbek Amin
so‘zlari» (“Kalimat Qosimbek Amin”, Qohira, 1908) sarlavhasi bilan chop etdi. Bu yozuvlar
ham Qosim Amin oila, muhabbat, nikoh masalalari bilan yaqindan qiziqqanini ko‘rsatadi.
Qosim Amin arab publisistikasida birinchilardan bo‘lib ayollar masalasiga zamonaviy
islom nuqtai nazaridan yondashdi. Uning nazarida, ayolning hozirgi ahvoli Olloh tomonidan
belgilangan tabiiy qonunlarga mutlaqo ziddir. Q.Amin o‘z asarlarida hijobga, ayollarning
“ichkari”ga qamalib o‘tirishiga qarshi chiqadi. Uning fikricha, siyosiy istibdod bilan qoloq
oilaviy munosabatlar o‘rtasida yaqin bog‘liqlik mavjud. «Musulmonlarning inqirozi ular
hayotidagi oilaning tuban holatidan kelib chiqadi.»
Q.Amin «ayolning ijtimoiy tizimdagi roli millat xarakterini shakllantirishdan iborat», deb
yozadi. Shuning uchun ham ayollarni ham jismoniy, ham aqliy, ham axloqiy jihatdan tarbiyalash
zarur.
Bu fikr Qosim Amin taklif etgan ayollarni tarbiyalash dasturining o‘q ildizidir. Ayollarga
mos keladigan mutaxassislik deb, u pedagogika, medisina va savdoni ko‘rsatadi.
Q.Amin ayollarga beriladigan siyosiy xuquqlar to‘g‘risida gapirmaydi, chunki «Misr
ayoli hozir hech narsaga tayyor emas, shunday davr keladiki, bilimlar va tajriba bilan boygan
Misr ayoli ijtimoiy faoliyat jabhasida erkaklar bilan bellashishga tayyor bo‘ladi».
2
Xaqiqiy modernist sifatida Q.Amin Qur’onda belgilangan qoidalarni inkor qilish uchun
emas, balki o‘z xulosalarini asoslash niyatida muqaddas kitobga murojaat etardi. Qur’ondan (33-
sura 32 va 53-oyatlar) ayollarning hijobga kirishi xaqidagi so‘zlarni keltirar ekan, adib bu
ko‘rsatma Payg‘ambar ayollariga qaratilganini ta’kidlaydi, chunki ular «har qanday xotinlardek
xotin emaslar». Zamonaviy nikoh va taloq odatlarini tanqid qilarkan, Amin o‘z mulohazalarini
isbotlash uchun Qur’on oyatlarini keltiradi. (Olloh er-xotin orasiga «sevgi va shafqat» solgan).
2
Долинина А. А. Очерки истории арабской литературы нового времени. М, 1968. часть I, стр. 74.
13
Q.Amin ko‘pxotinlikka, erkaklar uchun osongina bo‘lgan taloq tartibiga keskin qarshi chiqdi.
U ajralish to‘g‘risida yangi qonun loyihasini tavsiya qiladi, bu loyiha bo‘yicha «sen taloqsan»
deyish kifoya emas, ajralish hujjatlar bilan rasmiylashtirilishi kerak. Nima uchun islom bunga
yo‘l qo‘yadi, undan ham o‘taroq, Olloh o‘z qonunidan bu qadar qo‘pol og‘ishlarni quvvatlaydi?
Q.Amin bularni dinning inqirozi, turli-tuman bid’atlar bilan buzilganligi, butun tarixi
davomida musulmon sivilizatsiyasining takomillashmagani bilan izohlaydi. musulmon
madaniyati tarixiga bunday tanqidiy munosabat Q.Amin muxoliflarini g‘azabga keltirdi. Uni
bid’atda, musulmon madaniyatiga nopisandlikda ayblashdi.
Q.Aminning dasturi uzoq yillar davomida ayol ozodligi uchun kurashuvchilarni
ilhomlantirdi, «ayol mavzusi» esa, yangi arab adabiyotining asosiy mavzularidan biriga aylandi.
«So‘zlar»da Q.Amin ingliz istilosining ayovsiz dushmani, vatanparvar, Misr adiblaridan
birinchi bo‘lib «Misrning yagona bedor qalbi» ifodachisi sifatida namoyon bo‘ladi.
Aminning yon daftaridagi hikmatlar gumanizm bilan yo‘g‘rilgan. U insonlarni go‘zal
yashashga chaqirdi, insonlarga hayot jozibasini ochishga intildi. Q.Amin asarlari leytmotivida
hayot ma’nosi boylikda, yuqori mansabda, aslzodalarga mansublikda emas, «insonning dunyoda
abadiy iz qoldiradigan harakatchan kuch bo‘lishida», degan g‘oya yotadi. «Ayol ozodligi»,
«Yangi ayol» asarlarida u ko‘proq masalaning diniy, ijtimoiy tomonlariga e’tibor bergan bo‘lsa,
bu asarda axloqiy mavzularga diqqat qildi. Nikoh, muhabbat, sadoqatda u hayotda suyanchiq
bo‘ladigan ruhiy, ma’naviy kuchni ko‘rdi. Adibning bu darajada insonning ichki dunyosiga,
hissiyotlar tarbiyasiga e’tibor berishi, xo‘rlanganlar, zulm chekkan ayollarga hamdard bo‘lishi,
sof muhabbatni ardoqlashida ma’lum darajada sentimentalizm nishonalari ko‘zga chalinadi. Bu
yo‘nalish arab adabiyotida XX asrning ilk o‘n yilliklarida al-Manfalutiy, Jubron Xalil Jubron
ijodida shakllandi.
Do'stlaringiz bilan baham: |