Xxi asr haqiqatdan ham axborotlashgan jamiyat asri deb tan

2.3.1. Optik tolalarning ishlash prinsipi 
Uzoq masofalarga yorug‗likni uzatishda ularning quvvatini asrash 
muhimdir. 
Uzatish 
jarayonida 
nurlanish 
quvvatini 
susayishini 
kamaytirish uchun birinchidan, nurning sochilish jarayonida optik 

---

shaffoflikni oshirish zarur. Bunda yutilish minimum qiymatga ega 
bo‗lishi kerak. Ikkinchidan, nur yo‗nalishi troyektoriyasini to‗g‗ri 
tanlash lozim. Bularga bog‗liq holda, birinchi vazifa yuqori tozalikdagi 
texnologiya‘ni qo‗llagan holda sof kvars oynadan foydalanish maqsadga 
muvoffiq. Ikkinchi vazifa optik qonunlarni to‗g‗ri qo‗llash orqali amalga 
oshiriladi. Optik signalni nurlanish manbaidan qabul qilish qurilmasiga 
tola bo‗ylab tarqalib etib borishini ta‘minlash uchun optik nurlanishni 
optik tola o‗zagi bo‗ylab imkon qadar yo‗qotishlarsiz tarqalishini 
ta‘minlash lozim. Optik nurlanishni faqat optik tola o‗zagi bo‗ylab 
tarqalishi tola o‗zagi va qobig‗i chegarasida to‗la ichki qaytish xodiassi 
yuz bergandagina amalga oshadi. Biroq, buning uchun turli zichliklarga 
ega bo‗lgan ikkita yopiq sistema kerak bo‗ladi. Ko‗p hollarda bunday 
yopiq ikki sistema sifatida turli zichliklarga ega bo‗lgan kvars oynalar 
qo‗llaniladi. To‗lqin nisbatan zichroq bo‗lgan sistemada uzatiladi. Bu 
holatni batafsil tushunish uchun optik tola tizilishini ko‗rib chiqaylik 
(2.9-rasm). 
2.9-rasm.Optik toladan optik nurni tarqalish jarayoni 
Uning o‗zagi zichligi nisbatan yuqoriroq bo‗lgan oyna (1) bo‗lib, u 
yorug‗lik uzatuvchidir. U nisbatan zichligi kichiqroq bo‗lgan oyna bilan 
(2) qoplangan. Unda signallar to‗la qaytadi. Mexanik ta‘sirlardan 
saqlash uchun ularning sirti maxsus qoplama (3) bilan qoplanadi.
Optik nurlanish tola o‗zagiga kiritilganda optik nurlanish tola 
o‗zagi va qobig‗i chegarasiga tushadi. Nurlanish tola o‗zak qobiq 
chegarasida akslanishi lozim aks holda tola o‗zagida qobiqqa sizib 
chiqishi va quvvatini yo‗qotishi mumkin. Tola o‗zagi va qobig‗i 
chegarasida to‗la ichki qaytish xodisasi yuz berishi uchun avvalo 
yuqoridagi takidlangan shart bajarilishi lozim: 

---

n
1
>n
2
Ya‘ni, tola o‗zagi nur sindirish ko‗rsatkichi qobiq sindirish 
ko‗rsatkichidan katta bo‗lishi lozim.
Nurning tola o‗zagi bo‗ylab tarqalishining ikkinchi asosiy sharti 
optik nurlanish tola o‗zak qobiq chegarasiga shunday burchakda tushishi 
kerakki, bunda to‗la ichki qaytish hodisasi yuz berishi lozim. Bu burcha 
to‗la ishki qaytish burchagi deyiladi va quyidagicha aniqlanadi: 
(2.4) 
Formuladan ma‘lum bo‗ladiki, tola o‗zak qobiq chegarasida to‗la 
ichki qaytish hodisasining amalga oshishi tola o‗zak va qobig‗ining nur 
sindirish ko‗rsatkichlarining nisbatiga bog‗liq.
Tola o‗zak va qobiq chegarasidagi to‗la ichki qaytish xodisasining 
bajarilishi uchun tola o‗zagiga optik nurlanishni tashqi muhitdan 
kiritishdagi burchagi qiymatini ham ma‘lum chegaraviy qiymatdan 
ortishiga yo‗l qo‗ymaslik lozim. Tashqi muhitdan tola o‗zagiga 
nurlanishni kiritish burchagining me‘yoriy qiymati apertura burchagi 
deyiladi va quyidagi formula asosida aniqlanadi: 
√ 
(2.5) 
Demak, apertura burchagi ham to‗la o‗zagi va qobig‗ining nur 
sindirish ko‗rsatkichiga bog‗liq ekan.
Optik tolali aloqa tizimlarida bugungi kunda asosan ikki turdagi, 
bir modali va ko‗p modali optik tolalardan foydalaniladi. Ular bir 
biridan giometrik parametrlari bilan ham farq qiladi.
Bir modali tolalar giometrik o‗lchamlariga bog‗liq ravishda faqat 
bitta modani (ma‘lum to‗lqin uzunligidagi optik nurlanishni) uzatishga 
mo‗ljallangan. Ko‗p modali tolalar esa aksincha bir vaqtda bir necha 
to‗lqin uznlikdagi modalarni uzatishda qo‗llanishi mumkin. Bir modalar 
o‗zining disperstsion parametrlarining ijobiyligi sababli uzoq masofali 
(80-120 km) magistral optik tarmoqlarda qo‗llaniladi. Ko‗p modali 
tolali kabellar esa hizmat ko‗rsatish masofasi bir necha o‗nlab km dan 
oshmaydigan kirish tarmoqlarida, lokal tarmoqlarda qo‗llaniladi. Buning 
asosiy sababi ko‗p modali tolalarda modalararo dispersiya‘ning yuzaga 
kelishi va u uzatilayotgan signal sifatiga salbiy ta‘sir ko‗rsatishidir. 
Quyidagi 2.10-rasmda bir va ko‗p modali optik tolalarning geometrik 
parametrlari tasvirlangan. 

---

2.10-rasm. Bir va ko‗p modali optik tolalar va ularning giometrik 
parametrlari 
Yuqorida keltirilgan fikrlar va mulohazasida quyidagi ta‘rif asosli 
bo‗ladi: Fizikaviy muhit sifatida optik kabeldan foydalanib uzatish 
tomonidagi birorta puktdan qabul qilish tomonidagi boshqa bir punktga 
axborotlarni uzatishni ta‘minlovchi texnik vositalar to‗plami tolali aloqa 
tizimi, deb ataladi.