Xvii bob. Tashqi ta`sirlar va davlat siyosati

Alyuminiy 
bahosi 
Rasm 
Alyuminiy miqdori 
Muvozanat 
Taklif
(xususiy xarajat) 
BOZOR 
Talab
(xususiy qiymat) 
Alyuminiy bozori 
 
Talab chizig’i xaridorlar uchun 
qiymat va taklif chizig’i sotuvchilar 
uchun xarajatni aks ettiradi. 
Muvozanat miqdor, ya’ni Q
BOZOR
, 
xaridorlar uchun to’liq qiymat 
ayrilgan sotuvchilar to’liq xarajatini 
oshiradi. Tashqi ta’sirlar 
bo’lmaganda, shuning uchun, bozor 
muvozanati samaralidir.

---

380 
harajatlaridan tashqari ifloslanishdan zarar ko`rgan kishilar harajatini ham o`z 
ichiga oladi. 2-rasm alyuminiy ishlab chiqarishning ijtimoiy harajatini ko`rsatadi. 
Ijtimoiy harajat chizig`i taklif chizig`idan yuqori, chunki u alyuminiy ishlab 
chiqaruvchilar tomonidan keltirilgan jamiyatdagi tashqi harajatlarni ham hisobga 
oladi. Ushbu ikki chiziq o`rtasidagi farq chiqarilgan ifloslantirish harajatini aks 
ettiradi.
Alyuminiy qancha miqdorda ishlab chiqarilishi kerak? Ushbu savolga javob 
berish uchun biz yana bir marotaba ko`ngli keng ijtimoiy reja tuzuvchi (planner) 
nima qilishini ko`rib chiqamiz. Reja tuzuvchi bozordan keladigan umumiy 
ortiqchalikni ya’ni iste’molchilar uchun alyuminiy qiymatidan alyuminiy ishlab 
chiqarish harajati ayrilganini oshirishni xohlaydi. Shu bilan birga, reja tuzuvchi 
alyuminiy ishlab chiqarish harajati ifloslanish tashqi harajatlarini ham o`z ichiga 
olishini tushunadi. 
Reja tuzuvchi talab chizig`i bilan ijtimoiy harajat chizig`i kesishgan 
darajadagi alyuminiy ishlab chiqarilishini tanlaydi. Bu oraliq jamiyat umumiy 
vaziyatdan kelib chiqib maqbul alyuminiy miqdorini belgilaydi. Ushbu ishlab 
chiqarish darajasidan pastda iste’molchilar uchun alyuminiy qiymati (talab chizig`i 
balandligi bilan o`lchangan holda) uni ishlab chiqarish ijtimoiy harajatidan 
(ijtimoiy harajat chizig`i balandligi bilan o`lchangan holda) oshib ketadi. Reja
tuzuvchi bu miqdordan ortiq ishlab chiqarmaydi, chunki qo`shimcha 
alyuminiy ishlab chiqarish ijtimoiy harajati iste’molchilar uchun qiymatni oshirib 
yuboradi.
E’tibor bering, alyuminiyning muvozanatli miqdori – Q
bozor 
ijtimoiy maqbul 
miqdor – Q
maqbul
dan yuqori. Bozor muvozanati faqat ishlab chiqarish xususiy 
harajatini aks ettirgani sabab samarasizlik kelib chiqadi. Bozor muvozanatida 
chekli iste’molchi alyuminiyga uni ishlab chiqarish ijtimoiy harajatidan past narx 
beradi. Bu esa, ya’ni Q
bozor 
da, talab chizig`i ijtimoiy harajat chizig`idan past 
bo`ladi. Shunday ekan, alyuminiy ishlab chiqarish va iste’molini bozor muvozanati 
darajasidan pasaytirish umumiy iqtisodiy farovonlikni oshiradi. 

---

381 
Ijtimoiy reja tuzuvchi qanday qilib maqbul natijaga erishishi mumkin? Bir 
yo`li sotilgan har bir alyuminiy tonnasi uchun alyuminiy ishlab chiqaruvchilar 
soliqqa tortilishi bo`ladi. Soliq o`zining miqdorida alyuminiy taklif chizig`ini 
yuqoriga ko`taradi. Agar soliq atmosferaga chiqarilgan tutunning tashqi harajatini 
aniq aks ettirsa, yangi taklif chizig`i ijtimoiy harajat chizig`i bilan bir to`g`ri 
chiziqda yotadi. Bozor yangi muvozanatida alyuminiy ishlab chiqaruvchilar 
alyuminiyni ijtimoiy maqbul miqdorda ishlab chiqaradi.
Bunday soliqni joriy etish tashqi ta’sirni o`zlashtirish deb nomlanadi, chunki 
u bozorda sotuvchi va xaridorlarni o`z ishlari tashqi ta’sirlarini hisobga olishga 
undaydi. Alyuminiy ishlab chiqaruvchilar odatda qancha alyuminiy taklif qilishi 
haqida qaror qabul qilishda ifloslantirish harajatlarini ham hisobga oladi, chunki 
soliq ularni tashqi harajatlarini ham to`lashga majbur qiladi va bozor narxi ishlab 
chiqaruvchilarga qo`yilgan soliqni ham aks ettirgani uchun, alyuminiy 
iste’molchilari kamroq miqdorda foydalanishga harakat qilishadi. Bu siyosat 
Iqtisodiyotning o`nta tamoyillari
ning biriga asoslangan: odamlar ta’sirlarga javob 
qilishadi. Mazkur bobning oxirida, siyosatchilar tashqi ta’sirlarni qanday hal 
qilishini chuqurroq ko`rib chiqamiz.