Xix bo b. Iqtisodiyotning siklliligi va makroiqtisodiy beqarorlik

3 - § . In q irozlarn in g m azm u n i va tu rlari
Siklli rivojlanishning dastlabki va asosiy fazasi inqiroz 
hisoblanadi. Shunga ko‘ra, ushbu fazanining mazmuni va 
uning turlarini batafsil ko'rib chiqish maqsadga muvofiq 
hisoblanadi.
Inqiroz bir siklni nihoyasiga yetkazib, yana muqarar 
ravishda inqiroz bilan tugaydigan yangisining boshlanishiga 
asos soladi; inqiroz vaziyatida asosiy kapitalning ortiqcha 
jam g ‘arilishi uning hamma funksional shakllarida namoyon 
boMadi.
Inqiroz fazasida ishlab chiqarish va bandlilik qisqaradi, 
am m o narxlar pasayish tamoyiliga berilmaydi. Bu fazaning 
quyi nuqtasida ishlab chiqarish va bandlilik o ‘zining eng 
past darajasiga tushib ketishi orqali tavsiflanadi. Shunga 
k o ‘ra, 
iqtisodiy inqiroz 
deb ishlab chiqarish hajmining 
keskin tushib ketishiga aytiladi.
Inqirozning sababi shundan iboratki, jamiyatda ishlab 
chiqarilgan tovarlar massasi toMovga qobil talabga mos 
kelmay (undan oshib ketadi yoki kam boMadi) qoladi. 
Natijada ishlab chiqarishning bir qismi t o ‘xtab qoladi, 
tovarlar ishlab chiqarish kamayadi, ishlab chiqarishning 
o ‘sish 
davri 
uning 
tushkunligi 
bilan 
almashinadi. 
Iqtisodiyotning o ‘sishi inflyatsiya, ya’ni narx darajasining 
asossiz ravishda keskin ko‘tarilishi sababli orqaga ketadi. 
Shunday davrlar ham boMadiki, bunda iqtisodiy o ‘sish 
bandlilik hamda ishlab chiqarishning past darajasiga o ‘rin 
beradi, ayrim hollarda narx darajasining ko‘tarilishi bilan 
birga ishsizlik ham keskin o ‘sadi. Qisqacha aytganda, 
iqtisodiy 
o ‘sishning 
uzoq 
muddatli 
tamoyillari 
ham 
ishsizlik, 
ham 
inflyatsiya oqibatida 
uzilib qoladi 
va 
murakkablashadi. Inqirozlarning asosiy sababi — takror 
ishlab chiqarishdagi beqarorlik va nomutanosibliklardir. Bu 
a w alo , 
ishlab 
chiqarish 
hamda 
uning 
natijalarini 
o ‘zlashtirish o ‘rtasidagi nomutanosiblik boMib, u turli ishlab
549
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

chiqarish usullari va iqtisodiy tizimning har xil nusxalarida 
turli shakllarida namoyon bo'ladi.
Ishlab chiqarish bilan iste’mol, talab va taklif o'rtasidagi 
vaqti-vaqti bilan yuzaga kelib turadigan nomutanosibliklar 
ham iqtisodiy inqirozlarning yuzaga chiqish imkoniyatini 
saqlaydi.
Rivojlangan tovar xo'jaligi paydo boMgunga qadar ishlab 
chiqarishning keskin qisqarishi, odatda, tabiiy ofatlar 
(qurg'oqchilik, toshqinlar va h.k.) yoki urushlar va ular 
keltiradigan vayronagarchiliklar bilan bog’liq boMgan. Yirik 
mashinali ishlab chiqarishga 
0
‘tilgan davrdan keyingi vaqti- 
vaqti bilan iqtisodiyotni larzaga solib turuvchi iqtisodiy 
inqirozlar ijtimoiy takror ishlab chiqarishga siklik tavsifni 
kasb etadi. Inqirozlar turli-tuman tarzda ro‘y bersada, 
ularni 
umumiy, 
o ‘xshash 
tomonlarini 
nazarda 
tutib, 
guruhlarga ajratish mumkin.
1. 
Xo’jalik tizimida muvozanatning buzilishi