Xix bo b. Iqtisodiyotning siklliligi va makroiqtisodiy beqarorlik

J u g la r sik li 
«biznes-sikl», «sanoat sikli», «o'rtacha sikl» 
va «katta sikl» kabi nomlar bilan ham ataladi. Oldingi davr- 
larda iqtisodiy fan 7-12 yillik sikllarni ajratib ko'rsatganligi 
tufayli, aynan shu sikl Fransiya, Angliya va AQShda foiz 
stavkalari va narxdagi tebranishlarni asosiy tahlil qilish 
asosida sanoat siklining tabiatini o'rganishga katta hissa 
qo'shgan Klement Juglar (1819-1905 yy.) nomi bilan ata­
ladi.
Birinchi sanoat sikli 1825 yili Angliyada metallurgiya va 
boshqa yetakchi tarnioqlarda mashinali ishlab chiqarish 
hukmron mavqeni egallagan davrda kuzatiladi. 1836 yildagi 
inqiroz dastlab Angliyada boshlanib, keyin AQShga ham 
tarqaladi, 1847-1848 yillarda AQSh va qator Evropa davlat- 
larida boshlangan inqiroz, tub mohiyatiga ko‘ra, birinchi 
jahon sanoat inqirozi b o ‘lgan.
Agar XIX asrda sanoat sikli 10-12 yilni tashkil qilgan 
boMsa, XX asrda lining davomiyligi 7-9 yil va undan ham 
kam davrgacha qisqargan.
AQSh va Evropaning rivojlangan davlatlari XX asrda 12 
ta sanoat siklini boshdan kechirgan bo'lib, ulardan yettitasi 
ikkinchi jahon urushidan keyin ro'y bergan.
Kuznes sikli 
ko'p hollarda «qurilish sikli» deb ham nom - 
lanib, 20 yilgacha bo'lgan iqtisodiy tebranishlar bilan 
aniqlanadi. Saymon Kuzncs o'zining «Milliy daromad» 
(1946 y.) nomli kitobida, milliy daromad, iste’molchilik 
sarflari, ishlab chiqarish maqsadidagi uskunalar, hamda
545
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bino va inshootlarga yalpi investitsiyalar ko‘rsatkichlarida 
20 yillik o ‘zaro bogMiq tebranishlar mavjud boMishini 
aniqlaydi. 1955 yilda amerikalik iqtisodchining xizmatlarini 
tan olish ramzi sifatida sanoat siklini Kuznes sikli deb 
nomlashga qaror qilinadi.
Kondratev sikli 
«uzoq toMqinlar» sikli deb ham ataladi. 
Sikllilikning bu nazariyasini ishlab chiqishga rus olimi 
N .D . Kondratev katta hissa qo ‘shadi. Uning tadqiqoti An- 
gliya, Fransiya va AQShning 100-150 yil davomidagi rivo- 
jlanishini qamrab oladi. Bunda u iqtisodiy o ‘sishning ko'p 
omilli tahlilini o ‘tkazib, ya’ni tovar narxlari kapital uchun 
foiz, nominal ish haqi, tashqi savdo aylanmasi kabi 
makroiqtisodiy 
ko'rsatkichlarning 
o'rtacha 
darajasini 
umumlashtirish natijasida bir qator katta sikllarni ajratib 
ko‘rsatadi.
I-sikl: 1787-1814 yillar - ko‘taruvchi toMqin; 1814-1851 
yillar - pasaytiruvchi toMqin.
1 
I-sikl: 1844-1851 yillar - ko'taruvchi toMqin; 1870- 
1896 yillar - pasaytiruvchi toMqin.
III-sikl: 1896-1920 yillar - ko‘taruvchi toMqin.
Kondratev siklining davomiyligi o ‘rtacha 40-60 yilni 
tashkil qiladi va uning asosiy xususiyati texnika taraqqiyoti 
ham da tarkibiy o'zgarishlarni o'zida aks ettirishi hisobla­
nadi.
Kondratev birinchi katta siklning yuksalish fazasini An- 
gliyadagi sanoat revolyutsiyasi, ikkinchisini - temir yoM 
transportining rivojlanishi, uchinchisini - elektr energiyasi, 
telefon va radioning kashf etilishi, to'rtinchisini - avtomo- 
bil sanoatining rivojlanishi bilan bogMaydi. Hozirgi zamon 
tadqiqotchilari beshinchi siklni elektronika, gen injenerligi 
va mikroprotsessorlar rivojlanishi taqozo qilishini ko'rsatadi.
Iqtisodiy sikl barcha tomonlari bilan namoyon boMib, 
amalda iqtisodiyotning ham m a sohalariga sezilarli ta ’sir 
ko‘rsatadi. Iqtisodiyot tarkibiy qismlarning o'zaro bogMiqligi 
sababli, uning hech bir sohasiga inflyatsiya toMqini yoki
546
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

turg‘unlikning 
nohush 
oqibatlaridan 
chetda qolmaydi. 
A m m o shuni e ’tiborga olish zarurki, iqtisodiy sikl alohida 
shaxslar turmush darajasi va korxonalar iqtisodiy faolligiga 
turli darajada ta ’sir ko'rsatadi.
Odatda, 
iqtisodiy 
inqirozlardan 
sanoatning 
ishlab 
chiqarish vositalari va uzoq muddatli foydalaniladigan 
iste’mol tovarlari ishlab chiqaradigan tarmoqlari ko'proq 
zarar ko‘radilar.
Uy-joy va sanoat binolari qurilishi, og'ir mashinasozlik 
hamda investitsion tovarlar, avtomobillar, maishiy xo'jalik 
buyumlari va shunga o'xshash tovarlar ishlab chiqarish bi­
lan bog'liq sanoat tarmoqlari hamda ularda band bo'lgan 
ishchilar siklning inqiroz fazasida og'ir oqibatga uchraydi. 
Biroq bu tarmoqlar siklning yuksalish fazasida o'zining 
rivojlanish uchun yuqori darajada rag'bat oladi.
Iqtisodiyot qiyinchilikni boshdan kechira boshlaganda, 
ishlab chiqaruvchilar ko'pincha zamonaviy uskunalarni 
sotib olishni va yangi zavodlar qurishni to'xtatadi yoki qan- 
daydir 
muddatga 
kechiktirishi 
mumkin. 
Bunday 
k o n ’yunktura sharoitida investitsion tovarlar zaxiralarini 
ko'paytirish hech qanday iqtisodiy mazmunga ega emas, 
aksincha, korxonalar mavjud ishlab chiqarish quw atlaridan 
ancha to'laroq foydalanishlari mumkin bo'ladi.
Iqtisodiy jihatdan qulay davrlarda, ya’ni siklning jonlan- 
ish va yuksalish fazalarida ishlab chiqarish vositalari, 
odatda, ular to'liq eskirgunga qadar almashtiriladi. A m m o 
tanazzul davri kelganida, korxonalar o'zining eskirgan 
uskunalarini ta ’mirlab, ularni ishga tushiradi. Shu sababli, 
bu davrda ishlab chiqarish vositalariga investitsiyalar keskin 
qisqaradi. Ortiqcha ishlab chiqarish quvvatlari mavjud 
bo'lgan ayrim korxonalar, hatto iste’mol qilingan asosiy 
kapitalining o'rnini qoplashga ham harakat qilmaydi.
Qisqa muddatli foydalaniladigan iste’mol tovarlari ishlab 
chiqaruvchi sanoat tarmoqlari iqtisodiy siklning oqibatlarini 
nisbatan kamroq darajada sezadi.
547
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Aholi yoki keng iste’molchilar qatlamiga iqtisodiy sikl 
turlicha ta ’sir ko‘rsatadi. Tanazzul davri boshlanganda, do- 
imiy daromad oluvchi iste’molchilar oila byudjetini qisqar- 
tirishga to ‘g'ri keladi, maishiy texnika va avtomashina kabi 
uzoq muddat foydalaniladigan tovarlami xarid qilishini 
to ‘xtatadi. Har qanday sharoitda ham oila a ’zolari yeb- 
ichishi va kiyinishi zarurligi tufayli, oziq-ovqat mahsulotlari 
va kiyim-kechaklar, ya’ni qisqa muddatda foydalanadigan 
iste’mol tovarlarini xarid qilishni to'xtatish mumkin emas. 
Faqat bunday tovarlami xarid qilish miqdori qandaydir d a ­
rajada kamayishi mumkin.
Investitsion tovarlar va uzoq muddat foydalaniladigan 
iste’mol tovarlari ishlab chiqaruvchi ko‘pchilik sanoat tarmo- 
qlari yuqori darajada monopol mavqega egaligi bilan farqla­
nadi va natijada bozorga nisbatan ko'p boMmagan yirik firnia- 
lar, m a’lum davr davomida narxning pasayishiga qarshi tur- 
ishi, talabning kamayishi sababli, mahsulot chiqarish hajmini 
cheklash uchun yetarlicha monopol hukmronlikka ega boMishi 
mumkin. Shu sababli, talabning kamayishi, birinchi navbatda, 
ishlab chiqarish va bandlilik darajasiga ta’sir ko‘rsatadi. Bunga 
teskari boMgan holatni qisqa muddatli foydalaniladigan 
iste’mol tovarlari ishlab chiqaruvchi sanoat tarmoqlarida ku- 
zatish mumkin. Bu tarmoqlarning ko'pchiligi o ‘zlarining 
raqobatga layoqatsizligi va ishlab chiqarish markazlashuv da­
rajasining pastligi bilan tavsiflanadi. Shu sababli, ular siklning 
salbiy oqibatlariga qarshi tura olmasligi mumkin hamda 
mahsulotlariga talabning pasayishi ishlab chiqarish darajasiga 
qaraganda narxlarda ko'proq aks etadi.
Demak, kapitalning to ‘planishi yuqori darajada boMgan 
tarmoqlarda ishlab chiqarish hajmining keskin pasayishi va 
narxlarning nisbatan sekin tushishi, to ‘planish darajasi past 
boMgan tarmoqlarda narxlarning sezilarli tushishi va mahsu­
lot ishlab chiqarish hajmining nisbatan kam qisqarishi ku- 
zatiladi.
548
www.ziyouz.com kutubxonasi

---