Xirurgik kasalliklar

ME’DA OSTI BEZI KASALLIKLARI 
So’nggi yillarda xorijiy va yurtimiz olimlaridan V.S. Savelev (1983), A.A. 
Shalimov (1983), M.I. Kuzin (1989), O’.O. Oripov (1984), M.V. Danilov (1985) 
amaliy jarrohlikning pankreatologiya sohasi rivojiga katta hissa qo’shdilar. 
Me’da osti bezi (g. pancreas) hazm qilish yo’lining eng muhim bezlaridan biri 
bo’lib, juda katta fizilogik vazifani bajaradi. Ichki va tashqi sekret ishlab 
chiqarish funktsiyasini bir vaqtning o’zida bajaradigan bu aralash bez, nafaqat 
hazm qilish jarayonida, balki metabolizmning boshqa ko’pgina tomonlariga ham 
jiddiy ta’sir ko’rsatadi. 
Uning anatomik joylashuvi, jigar, me’da, taloq, arteriya va qopqa vena 
sistemasining yirik arteriyalari quyosh chigalining postganglionar tarmoqlari 
bilan chambarchas aloqasi, unda operatsiya o’tkazishni birmuncha 
qiyinlashtiradi va jarrohlardan bu xayotiy muhim a’zoga yondoshish yo’llarini 
puxta o’rganish va operatsiyaning tejamkor, kam invaziv va samarador 
usullarini izlab topishni talab etadi. 
 
Anatomik-fiziologik ma’lumotlar
Me’da osti bezi qorin pardasi ortidagi bo’shliqda I-II bel umurtqalari 
sathida joylashgan bo’lib, umurtqa pog’onasini ko’ndalang yo’nalishda kesib 
o’tadi, shu tufayli boshchasi va tanasining boshlanishi o’rta chiziqdan o’ng 

---

479 
tomonda, tana va dum qismining ko’proq qismi esa, chap tomonda bo’ladi. Bez 
o’lchamlari odatda ≈ 16,0x4,0x2,5 sm bo’lib, uning vazni taxminan 60-70 g 
atrofida bo’ladi (105-rasm).
105-rasm. Me’da osti bezi sintopiyasi va tarkibiy qismlari. 
1 – a. et v. hepatica; 2 – a. et v. gastrica; 3 – truncus coeliacus; 4 – aorta; 5 – a. splenica; 
6 – v. colica; 7 – v. mesenterica inferior; 8 – a. colica inferior; 9 – a. et v. mesenterica 
superior; 10 – a. et v. pancreatoduodenalis inferior; 11 – ductus pancreaticus; 12 – papilla 
Fateri; 13 – ductus choledochus; 14 – a. pancreatoduodenalis superior; 15 – a. gastroepiploica; 
16 – a. gastroduodenalis; 17 – hepar. 
Me’da osti bezining boshchasi taqasimon shakldagi o’n ikki barmoqli 
ichakning orasiga kirib, dum qismi esa taloq darvozasigacha etib boradi. Meda 
osti bezi uning oldingi-yuqori sathi bo’ylab o’tadigan, katta charvi xaltasining 
orqa devoridagi (bursa omentalis) qon tomirlar, nervlar va parietal qorin pardasi 
varag’i bilan qoplangan. 
Arterial va venoz qon-tomir sistemasi. Me’da osti bezi truncus coeliacus 
tarmoqlaridan, boshchasi – a. pancreaticoduodenalis dan, tana va dum qismi a. 
lienalis dan oziqlanadi, bu arteriya me’da osti bezining yuqori chekkasi bo’ylab 

---

480 
o’tib, aksariyat hollarda uning parenximasiga kiradi va o’z yo’lida qator 
tarmoqlar (aa. pancreaticus breves) beradi. Bir nomdagi venalar qopqa vena 
sistemasiga qon olib boradi. 
Innervatsiyasi. Meda osti bezi quyosh chigalining ham simpatik, ham 
parasimpatik tolalaridan innervatsiya qilinadi. 
Bezning butun tanasi orqali asosiy yo’l (ductus Wirsungi) o’tib, u bezning 
ko’p sonli bo’lakchalaridan sekret yig’adi va ko’pincha umumiy o’t yo’lining 
distal qismi bilan birga, o’n ikki barmoqli ichakning katta so’rg’ichiga (papilla 
Fateri) quyiladi. Asosiy yo’ldan tashqari, 75-80% hollarda qo’shimcha Santorini 
yo’li (ductus Santorini) uchraydi. Bu yo’l ba’zan asosiy yo’l bilan qo’shiladi, 
ba’zan esa bez boshchasidan kesib o’tib o’n ikki barmoqli ichakka mustaqil, 
qo’shimcha so’rg’ich holida ochiladi. Virsung yo’lining umumiy o’t yo’li bilan 
qo’shilishining bir necha turlari bor: alohida holda ochilish yoki to’liq 
bo’lmagan Fater so’rg’ichidan markazroq joyda, ikkita yo’lning qo’shilishi 
turida ochilish shular qatoriga kiradi. Ko’rsatib o’tilgan anatomik xususiyatlar, 
me’da osti bezi yo’liga o’t suyuqligi reflyuksi yoki o’t yo’llariga pankreatik 
shira tushishi mumkinligini ko’rsatadi. 
Me’da osti bezi to’qimasi tashqi va ichki sohalari bo’lgan epitelial 
xujayralardan tashkil topgan. Keyingisi sekret ishlab chiqaradigan va hazm 
qilish jarayonida ishtirok etadigan granulalardan iborat. Bezsimon to’qima 
orasida ichki sekretor faoliyatni bajaradigan, kapsulaga o’ralgan Langergans 
orolchalari joylashadi. Orolchalar ko’p sonli qon tomirlar va quyosh chigali 
sistemasidagi simpatik nerv tarmoqlari bilan o’ralgan. Langergans 
orolchalarining soni 2 000 000 gacha etadi (1 g bezga 5 000 dan 25 000 gacha). 
Me’da osti bezining tashqi sekretsiyasi faoliyatida, 24 soat mobaynida 
1200-2200 ml pankreatik shira ishlab chiqariladi, u ishqoriy reaktsiyaga (pH 
8,5-8,8) ega bo’lib, uning solishtirma og’irligi 1015 ga teng keladi. Me’da osti 
bezida quyidagi fermentlar ishlab chiqariladi: oqsillarni parchalaydigan 
proteazalar (tripsinogen, peptidaza, kollagenaza, ribodezoksiribonukleaza) va 2 

---

481 
turdagi (alfa, betta) aktiv amilaza. Ular uglevodlar va yog’larni yog’ kislotalari 
va glitseringacha parchalaydi. Lipaza ta’sirini o’t suyuqligi kuchaytiradi. 
Odatda tripsinogen bez yo’llarida aktivmas holda bo’ladi, biroq o’n ikki 
barmoqli ichakka tushgach enterokinaza ta’siri ostida aktivlanadi, ya’ni 
tripsinogen tripsinga aylanadi. Tripsin, oqsil me’da shirasi ta’siriga uchragandan 
keyin (xlorid kislota va pepsin), oqsillarni polipeptidlar va aminokislotalargacha 
parchalaydi. 
Sekretsiya neyrogumoral yo’l bilan: parasimpatik nervlar, ovqat luqmasi 
bilan uchrashgach esa, o’n ikki barmoqli ichak shilliq qavatidan ajralib 
chiqadigan sekretin gormoni orqali idora qilinadi. 
Me’da osti bezining ichki sekretor faoliyati Langergans orolchalari ishlab 
chiqaradigan gormonlar hisobiga ro’yobga chiqadi. Bunda gipoglikemik gormon 
– insulin ishlab chiqaradigan B-xujayralar katta ahamiyatga ega bo’ladi (insulin 
etishmasligi qandli diabet rivojlanishiga olib keladi). Bundan tashqari, me’da 
osti bezi yana 2 turdagi gormon ishlab chiqaradi: jigarda yog’ almashinuviga 
ta’sir qiladigan – lipokain va o’n ikki barmoqli ichakda aktivlanadigan, 
gipotonik ta’siri bo’lgan – kallikrein (padutin).