Xalqaro valyuta munosabatlari va ularni tartibga solish masalalari

Jahon valyuta tizimi va uning elementlari. Valyuta
munosabatlarini tartibga solish tizimi.
Valyuta tizimi ahamiyatining o`sishi rivojlangan
mamlakatlarning milliy va mahalliy doirada valyuta sohasida davlat
monopolistik boshqaruvining yangi usuli va vositalarini izlashga
majbur etmoqda.
Jahon valyuta tizimi (JVT) va uning evolyutsiyasi
Rivojlangan davlatlarning valyuta tizimi nafaqat ular
o`rtasidagi pul hisobkitob munosabatlarini, balki ichki pul
muomalasining katta qismini ham o`z ichiga oladi. JVT oltin
standartga asoslangan tizimdan asta sekin maqsadli boshqariladigan,
qog’ozkredit pullariga asoslanadigan tizimga aylandi. SHu bilan birga,
uning rivojlanishi (o`n yilliklar farqi bilan) milliy pul tizimining
rivojlanish bosqichlarini takrorlaydi. Ichki iqtisodiyotda pul tizimi
oltin tanga standartidan oltin quyma va oltindeviz, undan kredit,
qog’oz pul muomalasiga o`tdi va oxirgi bosqichda ko`proq e`tibor
kredit vositalariga qaratiladigan bo`ldi.
Jahon miqyosida bu holat keyinroq maxsus shakllarda namoyon
bo`ldi. Bunda oltintanga standarti mutlaqo bo`lmagan, oltin quyma
standarti asrlar davomida mavjud bo`lgan; oltin bilan bir qatorda
yordamchi kredit pullari veksel, chek va boshqa ko`rinishida 323
rivojlangan. Ammo XX asr boshiga kelib, bu tizim xalqaro iqtisodiy
munosabatlarning yangi shakliga javob bermay qoldi. Bu davrning
eng asosiy belgilaridan biri kapitalni eksport qilish – JVT ning yangi
oltin standart shakllari bilan qaramaqarshilikka uchradi. Bundan
tashqari, oltin zaxiralari tez rivojlanib borayotgan davlatlar xazinasida
to`plana bordi. SHuning uchun ham, davlatlar o`rtasida yangi
boshqariladigan valyuta tizimi zarur edi. 30yillarining ikkinchi
yarmida oltin standart shakllari o`rniga qog’ozkredit pul muomalasi
keldi. U davlatga emissiya mexanizmidan iqtisodiyotni boshqarish
vositasi sifatida foydalanish imkonini berardi.
Jahon valyuta tizimi rivojlanishining muhim bosqichi Ikkinchi
Jahon urushidan keyin boshlandi.
Ikkinchi Jahon urushi oltin zaxiralarining yangi taqsimotiga
olib keldi:
-barcha davlatlarning deyarli 4/5 oltin zaxiralari AQSHda
to`plandi. Dollarning JVTda etakchi o`rindaligi, oltindeviz
standartining oltin dollar shaklini olganligidan dalolat berardi.
Bu holat rasmiy ravishda 1944 yil iyulda
Brettonvudsdagi(AQSH)BMT Konferentsiyasida tasdiqlangandi.
Unda urushdan keyingi Jahon valyuta tizimiga asos solindi.
JVT ining tashkiliy va faoliyat tamoyillari quyidagilar qilib
belgilandi:
– oltin JVTining asosi sifatida tan olindi;
– dollar va funtsterlingga xalqaro hisobkitoblarda va chet el
valyuta zaxiralarida asosiy o`rin berildi va ularni oltin o`rniga taqdim
etilishi mumkinligi tasdiqlandi;
– dollarga nisbatan barcha mamlakat valyutalarining qat`iy
pariteti o`rnatildi, dollar orqali esa – oltinning va chet el
valyutalarining birbiriga nisbatan bahosi aniqlanadigan bo`ldi;
– valyuta kursining dollar paritetiga nisbatan tebranishi = 1 %
darajasida belgilandi;
– JVTni boshqarish maqsadida Xalqaro Valyuta Fondi (XVF)
va Xalqaro rivojlanish va taraqqiyot banki (XRTB) tashkil etildi;
– valyuta cheklovi tizimi bekor qilinib, milliy valyuta
konvertatsiyasi tiklandi.
Bu shaklda tuzilgan, II- Jahon urushidan keyingi JVT xalqaro
valyuta moliya munosabatlaridagi tartibsizlikni yo`qotishga imkon
berdi. 324
Ammo Brettonvuds tizimining qarama qarshiligi – tartibsiz
bozor (oltinstandart) va boshqariladigan dollar tizimi bo`yicha ish
yuritish quyidagilarga olib keldi:
– o`zgarmas oltin narxi va narxi o`suvchi tovar va xizmatlar
orasida farq yuzaga kelishiga;
AQSHdan ko`p miqdordagi kapitalning boshqa davlatlarga oqib
ketishiga (19571971 yillarda 54,2 mlrd. dollar miqdorida to`g’ri
investitsyalar tarzida AQSHdan boshqa davlatlarga oqib o`tgan);
– chet ellardagi katta harbiy xarajatlarga;
– AQSHning to`lov balansi taqchil bo`lishiga (uning miqdori
19531972 yillarda – 69 mlrd. dollarni tashkil qilgan);
– dollarning real kursi va uning oltin pariteti orasida
uzulishning bo`lishiga va boshqalar.
Bundan tashqari, 60 yillarning ikkinchi yarmida G’arbiy evropa
va YAponiya AQSHdan o`z oltin zaxiralari va eksport hajmi bo`yicha
ikki baravar oshib ketdi. Natijada, hatto oltindeviz standarti
tayanadigan umumiqtisodiy asos o`z umrini tugatdi. Oltindollar
standartining buzilishi valyuta bozorlarida dollarning «tushishi» va
«valyuta isitmasi» degan iboralar tarzida o`z aksini topdi.
SHuning uchun, 1970 yilda XVFchegarasida maxsus hisob va
to`lov birligi (SDR) kiritildi va u a`zo davlatlarning valyuta
zaxiralarini to`ldirish uchun mo`ljallangandi. SDR jahon pulining bir
qator funktsiyalarini bajaradigan bo`ldi. U XVF a`zolarining
kvotalariga proportsional tarzda taqsimlanadi, shuning uchun uning
asosiy qismi (2/3 dan 3/4 gacha) rivojlangan davlatlarga, 1/4 qismi
rivojlanayotganlariga to`g’ri keladi. SDR ning boshlang’ich kursi
AQSH dollarining rasmiy oltin miqdoriga tenglashtirilgan.
Keyinchalik uning qobiliyati 16 valyuta savati bo`yicha,
hozirda esa 5 asosiy milliy valyutalar bo`yicha aniqlanadi. SDR
JVTning asosiy zaxira vositasiga aylanmokda.
Bu sharoitda AQSH ikki marta dollar devalvatsiyasini o`tkazdi
(1971 va 1973 yillarda). Natijada oltinning rasmiy kursi troya
untsiyasi 42,22 dollargacha qilib belgilab berildi. Bu davrda
ko`pchilik rivojlangan davlatlar o`z valyuta kursini ma`lum darajada
ushlab turish (dollarga nisbatan) majburiyatlaridan voz kechibdi. 1973
yildan oltin maxsus oltin va tovar birjalaridagi narx asosida
sotiladigan va sotib olinadigan bo`ldi. Oltin narxi JVTga bevosita
ta`sir o`tkazmaydigan bo`ldi. 325
Bu sharoitda xalqaro valyuta munosabatlarini qayta tashkil
qilish muammosi vujudga keldi. 1976 yil yanvarda XVFning Vaqtli
Qo`mitasi XVF Nizomiga bir qator o`zgarishlarni kiritdi. Bu
o`zgarishlar XVTi faoliyatini rasmiy ravishda qayta taqsimlashni
bildirardi(YAmayka kelishuvi, 19761978 yy.). Valyuta munosabatlari
mexanizmidagi o`zgarishlar 1978 yil 1 apreldan kuchga kirdi va u
quyidagilardan tarkib topgandi:
– oltinning rasmiy narxi bekor qilindi (XVFning mavjud oltin
zaxirasi 33 foizining 1/6 qismini ochiq auktsionlarda sotib va yana 1/6
qismini a`zo davlatlarga tarqatish yo`li bilan hisobdan chiqarishgandi);
SDR JVTning asosiy zaxira aktiviga rasmiy ravishda
aylantirildi.
Valyuta kurslarining «suzuvchi» tizimi qonunlashtirildi. A`zo
davlatlar o`z valyuta paritetini SDR yoki boshqa chet el valyutasida
ifodalay olishi mumkin edi (ammo oltinda emas).
Xalqaro valyuta boshqarish sohasi kengaytirildi. Buning uchun
XVF qoshida iqtisodiy siyosatni muvofiqlashtirish bo`yicha a`zo
davlatlar vazirlari darajasida qo`mita tashkil etildi.
Tashkil topgan valyuta tizimi ko`p jihatdan XX asrning 70
yillaridagi jahon xo`jaligining o`zgargan sharoitlariga javob berardi.
G’arbiy evropa valyuta integratsiyasining chuqurlashuvi evropa
valyuta tizimining (EVT) vujudga kelishiga olib keldi. Bu valyuta
tizimi mintaqaviy valyuta tizimi (MVT) bo`lib, u JVTining
elementlaridan biridir.
EVT 1979 yili tashkil etildi. Bu MVTning asosiy belgisi eKYU
mexanizmidir. eKYU maxsus evropa hisob birligi bo`lib, GFR (1/3
qismi) markasi boshchiligidagi G’arbiy evropaning 10 mamlakati
valyutasining «savati»ga asoslangandir. SDRdan farqli ravishda
eKYU bank va firmalarning xususiy operatsiyalarida qo`llaniladi.
Milliy valyutalar kvotasi eKYUning tashkil etuvchilari
mamlakatning iqtisodiy potentsiali bilan aniqlanadi va har 5 yilida
qayta ko`rib chiqiladi. «Savat»ni qayta ko`rib chiqishda hamma aktiv
va passivlar yangi kurs bo`yicha qayta baholanadi. Oxirgi marta
eKYU 1989 yilda belgilangan bo`lib, valyutalar ulushi (% larda):
GFR markasi – 30,1
Frantsiya franki – 19,0
Golland guldeni – 9,4
Belgiya franki – 7,6 326
Ispaniya pesetasi – 5,3
va boshqalar – 5,45 ni tashkil qilgan.
EI chegarasida yagona pul birligiga o`tilishi eKYUni asosiy
valyutaga aylantiradi.
YAmayka valyuta tizimidan farqli ravishda, eVT oltindan
eKYUning ta`minoti sifatida kisman foydalanadi va a`zo
mamlakatlarning rasmiy oltin dollar zaxiralarining 20 foizini
birlashtiradi.
Valyuta kurslari rejimi valyutalarning belgilangan chegarada
suzishiga asoslangan (asosiy kursdan = 2,25 %, Italiyada beqarorlik
tufayli 6 %).
EVT mamlakatlararo mintaqaviy valyuta boshqarishini evropa
valyuta hamkorligi fondi (EVXF) orqali amalga oshiradi. U Markaziy
banklarga qisqa va o`rta muddatli kreditlarni valyuta interventsiyasi
bilan bog’liq to`lov balansi taqchilligini qoplash uchun beradi.
Valyuta sohasida yagona pul asosi jahon puli mavjud emas.
Erkin konvertatsiya qilish va kapital oqib o`tishi sharoitida
mamlakatlarda ichki pul muomalasi va xalqaro to`lov aylanmasi
o`rtasidagi chegaralar yo`qolmoqda:
Milliy va xalqaro pulkredit bozorining birgalashishi
tendentsiyasi milliy pul-kredit bozorlarining o`ziga xosligi,
ixtisosligini saqlagan holda rivojlanmoqda.
Hatto AQSH, GFR, Angliya, SHveytsariya va boshqa
bozorlarda operatsiyalarni erkinlashtirgan davlatlarda ham xalqaro va
milliy kapital bozorlari farq qilmoqda. Masalan, AQSHning evrodollar
va milliy kapital bozorlarini olaylik. AQSHda sotuvga qo`yilgan
rezident va rezident bo`lmaganlarning obligatsiyalari ro`yxatdan
o`tishi lozim. Bunday holat xalqaro bozorda mavjud emas.
Bundan tashqari, xalqaro bozorda chiqarilganiga bir oy
bo`lmagan qimmatli qog’ozlar AQSHning investorlarga taqdim
etilishi mumkin emas. Boshqa ko`pchilik davlatlarda bunday holatlar
erkinroq namoyon bo`ladi (Frantsiya, Belgiya, Italiya, YAponiya va
boshqalar).
Valyuta sohasining xalqaro ayirboshlash munosabatlaridagi
mavqeining oshish tendentsiyasi JVT rivojining hamma bosqichlarida
(oltin standartdan boshlab) kuzatiladi. Milliy xo`jalik jahon xo`jalik
aloqalariga qanchalik ko`p jalb etilgan bo`lsa, mahalliy qo`mitalar
iqtisodiyotni tashqi nomaqbul ta`sirlardan holi etishga harakat qiladi. 327
Bu ziddiyat har bir davlatning oltin standartdan boshlab, to hozirgi
kungacha bo`lgan evolyutsiyasini belgilab berdi. Masalan, oltin
standart davridagi oltinning tartibsiz oqimi (davlatlar o`rtasida)
oxiroqibatda ularning ishlab chiqaruvchi kuchlariga salbiy ta`sir etdi.
1929-1933 yilgi iqtisodiy krizis valyuta mexanizmining oltin standart
davridagi holatiga putur etkazdi: erkin valyuta almashinuvi qattiq
valyuta cheklovlari bilan almashdi, valyuta bloklari va zonalari tashkil
topdi, baynalmilallashuv jarayoni to`xtatildi. Bretton-vudsda tuzilgan
xalqaro hisobkitoblar modeli valyuta mexanizmini tiklashga qaratilgan
qadam bo`ldi. U aniq belgilangan tamoyillar asosida ish yuritar, uning
ustidan nazoratni XVF o`z bo`yniga olgandi.
Bretton-Vuds valyuta mexanizmi XX asrning 70 yillari
boshlarigacha faoliyat yuritdi, u milliy manfaatlarni xalqaro
majburiyatlar bilan birlashtirdi: davlatlarning nisbiy mustaqilligi
(ichki iqtisodiy siyosatni o`tkazish sohasida) xalqaro kredit tizimi
ishtiroki bilan ta`minlanardi. U o`z ichiga XVF krediti, zayomlar
to`g’risida bosh kelishuv (1961 yil), Markaziy banklar o`rtasidagi
svop kreditlari va boshqalarni olar edi.
O`tgan asrning 70 yillari boshida rivojlangan davlatlar
iqtisodiyoti shunday chegaraga yaqinlashdiki, bunda keyingi iqtisodiy
o`sish butun bazasini yangilash, valyuta ta`minotining samaradorligini
oshirishni talab etardi. SHuning uchun 1971-1973 yillardagi
«suzuvchi» valyuta kurslarining kiritilishi JVTning evolyutsiyasining
qonuniy bosqichi edi. Hozirgi suzuvchi valyuta kurslari tizimi asosida
xalqaro hisobkitob tizimida chuqur tarkibiy o`zgarishlar bo`lishiga
olib keladi. Ular nafaqat moliyaviy operatsiyalar hajmining o`sishida
(ular savdo operatsiyalari bilan 10:1 nisbatni tashkil etishdi), balki
moliyaviy oqimlar harakatining davlat byudjeti, soliq va kredit
siyosatidagi farqlarda o`z aksini topadi. Va shu munosabat bilan
mamlakatlar o`z milliy valyutasi kursini mustaqil belgilash imkonini
oldilar.
SHunday qilib, hozirgi valyuta tizimida, xalqaro va
baynanminallik o`rtasidagi nisbat milliy omillar tomoniga xal bo`ldi.