Grigoriy kalendari

Grigoriy kalendarining umumyevropa kalendari sifatida qabul qilinishi
Reja:
1. Yulian kalendaridagi kamchiliklar.
2. Rim papasi Grigoriy XIII ning kalendar islohoti.
3. Grigoriy kalendarining umumevropa kalendari sifatida qabul qilinishi.
4.Yulian kalendaridagi kamchiliklar.

Eramizning 324 yili Rim imperatori Konstantin xristian dinini davlat dini deb e`lon qildi. Beruniy yozadi: Kustantin (306 - 337). U xristianlikni birinchi qabul etgan podshox, Istanbul devorlarini bino etgan. Podshoxligining birinchi yilida onasi Nilino (Iso paygambar osilgan) salib tayogini qidirdi va oxir uni topdi. О`n tо`qqizinchi yilida din raxbarlari Nikiyada tо`planib, xristian dini qonunlarini tuzdilar. (... podshoxlik muddati 21 yil).

325 yilda Nikiyada cherkov yig`ini о`tkazildi. Unda butun xristian dunyosi uchun baxorgi teng kunlik 21 martga tо`gri keluvchi Yuliy kalendarini qabul qilindi. Nikiya safarida barcha xristian mamlakatlari uchun pasxa bayramining vaqtini hisoblash qoidalarini ishlab chiqadi. Bu qoidaga binoan xristianlar pasxasi birinchi baxori tо`lgan oydan keyin keladigan birinchi yakshanbada, ya`ni eski stil (Yuliy kalendari) bо`yicha 21 martdan keyin keladigan birinchi tо`lgan oydan keyingi yakshanbada (lekin 25 apreldan kechiqmasdan) bayram qilinishi zarur bо`lgan. Sobor о`tkazilgan kun haqiqatdan ham baxorgi kun - tun tengligi kuni 21 martga tо`gri kelgan edi va dindorlar Yulian kalendarini aniq vaqt hisobi deb hisoblashgan va doim shunday bо`ladi deb о`ylashgan edilar.
Biroq Yuliy kalendari chinakamiga aniq kalendar emas. Bu kalendarga asoslangan fuqaro yili tropik yildan farq qilar edi. Agar haqiqatda shamsiy yil 365 kun 5 soat 48 daqiqa 46 soniyada teng bо`lsa, bu kalendar yilni 365 kun 6 soat hisoblardi. Buning natijasida u har yili vaqt hisobida 11 daqiqa 14 soniyaga xato qilardi. Yuliy Sezar kalendaridan xato yig`ilib borib 128 yilda 1 kunni, 384 kunda 3 kunni, 1280 yilda esa (eramizning XVI asrida kelib) 10 kunni Tashkil etardi.
Yulian kalendaridagi noaniqlik XIV asrda aniqlangan edi. 1324 yilda Vizantiyalik olim Nikifor Grigorya imperator Andronik II ga murojaat etib, baxorgi tengkunlik 21 martga tо`gri kelmasligini pasxa bayrami asta-sekin ortga surilib ketishini bildirgan edi. Shuning uchun u kalendarni tuzatib, pasxani belgilab olish lozim deb hisoblar edi. Ammo imperator islohotni amalga oshira olmasligini ba`zi provaslav cherkovlari bilan kelisholmasligini e`tiborga olib, Frigor taklifini rad etdi. Bu kalendardagi noaniqlik XIV asrning birinchi yarimida Vizantiyada yashagan grek olimi Matvey Vlastar ham ta`kidlagan edi.
Yuliy kalendarining xatosi natijasida haqiqiy baxorgi tengkunlik vaqti kalendar vaqtiga tо`gri kelmay qoladi. Kun bilan tunning baravar bо`lish payti tobora oldingi kunlarga avval 20 martga, sо`ng 19, 18, 17 va xoqazo kunlarga о`tib boradigan bо`lib qoladi. XVI asrga kelib xatto rosa 10 kunni Tashkil qilgan edi: tun - kun tengligi 21 martda bо`lishi kerak edi, haqiqatdan esa 11 martdayoq kun - tunga baravar bо`lib qolgan edi. Kun - tun tengligini kalendar bо`yicha 21 martda ishlab turish xavfli edi: xristianlarning paxsa baxorgi bayrami tobora yozga yaqinlashib bormoqda edi.
Paxsa bayrami - krestga tortilgan Isoning mо`jizaviy turishi xotirasiga bag`ishlangan bayramdir. Shu tariqa, ma`lum chora kо`rish - kalendarni tuzatish, uni islox etish extiyoji tug`iladi.
Bu kalendarni islox etish lozimligini katolik cherkovi ayollari ham tushunib yetgan edilar. XIV asrda papa Klement IV ham aytgan edi. 1414 yilning martida kalendar masalasi kardinal Fyer de Alye taklifi bilan muhokama etildi. (Kardinal lotincha - katta bosh, katolik cherkovida Rim papasidan sо`nggi oliy ruxoniylik martabasi - Papaning kengashchisi).
1437 yilda Bazel soborida ham shu asosiy muammo sifatida kо`rib chiqildi. Bu yerda uygonish davrining buyuk olimi filosof Niqolay Kuzanskiy (1401-1464y) о`zining taklifi bilan chiqishh qildi.
1475 yilda papa Sikst IV kalendar islohoti va pasxani о`z vaqtida nishonlash bо`yicha islohot boshladi. Buning uchun u Rimga taniqli nemis astronomi va matematigi Regimontni (1436-1476 y) taklif etdi. Ammo olimning tasodifiy о`limi tufayli bu islohot tо`xtab qoldi. XVI asr boshlarida ham kalendar islohoti masalalari Lateranskiy (1521-1517 y) va Fredenskiy (1545-1563 y) davrlarida safarda kо`rib chiqildi. Xatto Yevropada tanilgan Niqolay Kopernik (1473-1545 y) ham Rimga taklif etildi. Ammo Kopernik bu taklifni rad etdi.
Bunday islohot 1582 yili Rim papasi Grigoriy XIII tashabbusi bilan о`tkazilgan. Maxsus komissiya Tashkil etilib, uning tarkibiga astronomlar va ruxoniylar, shuningdek Bolon universitetining о`sha vaqtdagi mashxur astronomiya va matematika fanlari professori Ignasiy Dantenni (1536 - 1586y) kiritdi. Bu komissiyaga yangi kalendar loyixasini ishlash topshirildi.
Barcha takliflar variantlari bilan tanishib chiqqan komissiya Ferudje shahar tibbiyot universiteti о`kituvchisi, italyan matematigi, astronom va vrach Aloiziy Luidje Lilio (1520-1576 y) 1576 yili taklif etgan kalendar islohoti qoidalarini kо`rib chiqdi va ma`qulladi. (Bu vaqtga kelib Lilio vafot etgan edi). Kalendar islohotining maqsadi baxorning boshlanishi kalendardagi 11 martdan 21 martga kо`chirishdan, uni yana 21 martdan boshlanadigan qilishdan, ya`ni 10 kunlik xatoni tuzatish va keyinchalik bunday xatoning takrorlanmasligiga yetishishdan iborat bо`lgan. Komissiya tomonidan ishlab chiqilgan yangi kalendar Grigoriy kalendari (yoki Yuliy kalendaridan eski stildan farqlash uchun, yangi stil) deb atalgan. Lilio variantini 1582 yilning 24 fevralida papa Grigoriy XIII qabul qildi va maxsus bulla chiqarib, sanoq kunlarini 10 kun oldinga, 1582 yilning 4 oqtabr deb hisoblandi.
Kalendarga о`zgartirish kiritish ancha qiyin kechdi. Buning uchun tropik yil uzunligini bilish kerak edi.
Bu vaqtga kelib, nemis astronomi va matematigi Erazm Reyngoldning (1511-1553 yillarda) 1551 yilda "Pruss jadvali" nashr qilingan edi. Unda tropik yilning davomiyligi 365 kun 5 soat 49 daqiqa 16 soniya bо`lib, Hozirgi vaqtdan 30 soniya kam edi, xolos. Bu yil uzunligi Yuliy kalendar yilining uzunligidan yiliga 10 daqiqa 44 soniya, 135 yilda 1 sutka, 400 yilda 3 kundan ziyodroq farq qilardi. Demak, Yuliy kalendari xatosini tо`grilash uchun har 400 yilda vaqt hisobidan 3 kunni chiqarib tashlab turishga qaror qilingan. Yuliy kalendari bо`yicha har 400 yilda 100 ta kabisa yili bо`lishi kerak edi. Islohotni amalga oshirish uchun, demak 400 yil ichidagi kabisa yillar sonini 97 ga tushirish kerak. Loyixa avtori Lilio Yuliy kalendaridagi yuzlik sonlarni 4 ga bо`linmaydigan asriy yillarni oddiy yil hisoblashni taklif qilgan edi. Demak, yangi kalendar bо`yicha yuz yilliklarni bildiruvchi sonlarni 4 ga qoldiqsiz bо`linadigan asr yillarigina kabisa yillari qatoriga kо`shiladi. Masalan, 1600, 2000, 2400, 2800 va boshqa yillar ana shunday yillardir. 1700, 1800, 1900, 2100 kabi yillar esa oddiy yil hisoblanadi. Shunday qilib, Grigoriyning kalendari islohotidan keyin kalendar yili tropik yilga yaqinlashdi. Bu kalendar ancha aniq kalendar. Lekin u ham bari bir, tropik yildan 24soniya farq qiladi. Endi bu kalendarning xatosi yig`ilib 1 kunga yetishi uchun 3300 yil kerak bо`ladi.
325-yilda Nikey soborida Yulian kalendari yagona xristian kalendari sifatida qabul qilindi va ular 21-martni bahorgi tengkunlik kuniga mos keltirdik deb, o‘yladilar. Xristianlarda diniy pasxa bayramini o’tkazishda buning ahamiyati katta edi. Ular bir necha asrdan so‘ng haqiqiy bahorgi tengkunlik nuqtasi kalendarga to'g‘ri kelmay qolganligini sezib qoldilar. XVI asrning ikkinchi yanniga kelib, bu farq 10 kunga yetdi, ya’ni bahorgi tengkunlik nuqtasi 21-mart emas, 11-martga to‘g‘ri kelib qoldi. Bu cherkovni tashvishga solib qoNdi. ya’ni pasxa bavrami borgan sari yozga surila boshladi. bu esa Nikey sobori qaroriga zid edi. Pasxa bay rami 21-martdan keyingi to'linoydan so'ng birinchi yakshanbada nishonlanishi kerak edi. Yulian kalendaridagi kamchiliklarni 1324- vilda Vizantiyalik olim Nikifor Grigora aniqladi va bunga imperator Andronika II diqqatini qaratdi. Lekin imperator kalendarni isloh qilishga ruxsat bermadi. Yulian kalendaridagi kamchiliklarniXVI asrning birinchi yarmida Vizantiyada yashovchi olim Matvey Vlastar ham ta’kidladi. 1373-yilda Vizantiyalik olim Isaak Argir kalendarni isloh qilish zarurligini asoslab berdi. Yulian kalendarini qaytadan isloh qilish zaruratini katolik cherkovi vakillari ham ta’kidladilar. Bu fikrni10Kliment VI ham qo'llab quvvatladi. 1414-yilning martida kardinal Per d’Ali tashabbbusi bilan kalendar masalasi muhokama qilindi. 1437-yilda bu masala Bazzel soborida ko‘rib chiqildi. Unda uyg‘onish davrining faylasuf olimi Nikolay Kuzanskiy (1401-1464) o'zining loyihasi bilan tanishtiradi. 1457-yili papa Sikst VI kalendarni isloh qilish va pasxa hisobini to‘g‘rilashga tayyorgarlikni boshlab yuboradi. Shu maqsadda papa Rimga yetakchi nemis astronomi va matematigi Regiomont (1436—1476)ni taklif qildi. Lekin olimning bevaqt o'limi tufayli papa bu ishni keyinga surishga majbur boiadi. XVI asrda kalendar masalasi bilan Lateran (1512-1517) va Triden (1545-1563) soborlari shug'ullanadi. 1514-yilda Lateran sobori kalendar islohoti bo'yicha maxsus komissiya tuzadi va Yevropada mashhur bo‘lgan astronom Nikolay Kopernik (1473—1543)ni Rimga taklif qiladi. Nikolay Kopernik o’sha davrda tropik yilining uzunligi aniqlanmagani uchun komissiya tarkibida ishtirok etishdan bosh tortadi.
Rim papasi Grigoriy XIII ning kalendar islohoti. XVI asro‘rtalariga kelib, kalendarni isloh qilish masalasi kun tartibidagi asosiy masalalardan biri bo‘lib qoldi. 1582-yilda Rim papasi Grigoriy XIII maxsus komissiya tuzdi, uning tarkibida Balon universiteti professori astronom va matematik Ignatiy Danti (1536-1586) ham bor edi. Bu komissiyaga yangi kalendar loyihasini tuzish vazifasi topshiriladi. Komissiya taqdim etilgan barcha kalendar loyihalarini ko'rib chiqib, italiyalik matematik va vrach Aloiziy Luiji Lilio (1520-1576) loyihasini ma’qul topdi. Luiji Lilio Perudji shahridagi universitetda meditsinadan dars bergan. Ushbu kalendar loyihasini uning o‘limidan so“ng ukasi Antonio Luiji nashr qiladi. Kalendar loyihasi papa Grigoriy XIII tomonidan qabul qilinadi va kunni 10 kun oldinga surishga farmon beradi. Qabul qilingan loyihadagi tuzatishlar quyidagicha edi:
1. 1582-yil 4-oktabr payshanba kunining ertasi 5-oktabr emas. balki 15-oktabr juma kuni hisoblanadi. Bu bilan yuqoridagi 10 sutka xato tuzatilib, bahorgi tengkunlik 21-martga to‘g"ri keldi.
2. Kelgusida yana shunday xato yigdlmasligi uchun 400 yilda 3 sutka kam hisoblanishi kerak, buning uchun Yulian kalendarida 400 yilda 100 ta kabisa yili o'rniga 97 ta kabisa yili hisoblanadi. Yulian kalendarida asrni ifodalaydigan raqamlarning to‘rtga bo'linmaydiganlarini kabisa yili emas. balki oddiy yil hisoblashga qaror qilindi. Masalan, 1600. 1700, 1800, 1900, 2000, 2100, 2200, 2300, 2400 yillar Yulian kalendaridakabisa yillari. yangi hisob Grigoriy kalendarida esa faqat 1600, 2000, 2400 yillari kabisa yillari, qolganlari oddiy yil, chunki 17, 18, 29, 21, 22,
23 sonlari to‘rtga bo'linganda qoldiq qoladi.
Grigoriy kalendarida yilning davomiyligi
365.242500 sutkani tashkil etib, tropik yilga qaraganda har yili 26 sekundga ortib boradi va salkam 3300 yilda bu bir kunni tashkil qiladi. Grigoriy kalendaridagi xatoning qiymatini aniqlash uchun dastlab kalendar yilining uzunligini aniqlashimiz kerak bo'ladi. Har 400 yilning 303 yili 365 kundan, 97 yili esa 366 kundan iborat. Demak. to'rt asrda303■365 + 97•366 = 110595 + 35502 = 146097; uni 400 ga boiamiz:
146097:400 = 365,242500.
Demak, Grigoriy kalendari tropik yildan 0,000305 sutka ortiq. Bu esa 3280 yildagi xato bir sutka demakdir. Grigoriy kalendarini vanada aniq qilish mumkin. Buning uchun 4000 yilda bir marta kabisa yili kamaytiriladi. Natijada 4000 yilda 1,22 sutka farq paydo bo‘ladi. Grigoriy kalendarida Yulian kalendariga nisbatan kabisa yillarini hisoblash murakkab. Har ikkala vaqt oralig‘idagi farqni hisoblashga kelsak, isloh qilingan vaqtida farq 10 sutka bo‘lsa, 1700-yilning 29- fevralidan boshlab. bu farq 11 sutka boMadi, 1800-yilning 29-fevralidan boshlab esa 12 sutka, 1900-yilning 29-fevralidan boshlab, 13 sutkaga etdi. 2000-yilda har ikkala hisobda ham kabisa yili bo‘lganligidan 13
sutka farq 2100-yilning 29-fevraligacha o‘zgarmay qoladi, undan so‘ng14 sutka bo'ladi.Grigoriy taqvimi о`z afzalliklariga qaramay dunyoda tez tarqala olmagan.
Grigoriy Kalendarning joriy yetishi:

№	Mamlakatlar	Joriy etilgan yillar
1.	Italiya, Ispaniya, Portugaliya, Polsha, Fransiya, Lotaringiya, Gollandiya, Luksemburg	1582.
2.	Avstriya (qismi), Bavariya Tirol Avtriya (qismi), Shvetsariya, Siliziya, VestbaliY.	1584.
3.	Avstriya (qismi), Bavariya Tirol	1583.
4.	Vengriya	1587
5.	Prussiya	1610.
6.	Protestant nemis davlatlari	1610.
7.	Daniya	1700.
8.	Buyuk Britaniya	1752.
9.	Shvetsiya	1753.
10.	Finlyandiya	1753.
11.	Yaponiya	1873.
12.	Xitoy	1911.
13.	Bolgariya	1916.
14.	Rossiya	1918.
15.	Serbiya	1919.
16.	Ruminiya	1919.
17.	Yugoslaviya va Gretsiya	1924.
18.	Eron	1925.
19.	Turkiya	1927
20.	Misr	1928
21.	Vyetnam	1967.

Adabiyotlar ro`yxati:

1.