46
geografik o’lka Kongo
havzasining o’rta oqimidagi yassi botiqni va uni o’rab turgan
platosimon balandliklarni o’z ichiga oladi. Kongo botig’i juda katta qalinlikdagi
qadimgi ko’l yotqiziqlari va hozirgi davr allyuvial yotqiziqlari bilan to’lgan. Uning
rel’ef tuzilishi botiq yuzasidan atrofga tomon zinapoyasimon shaklda ko’tarilib
boradi. Botiqning yer yuzasi yassi tekis rel’ef shakliga ega bo’lib, o’rtacha balandligi
500 m dan oshmaydi. Uni atrofdan o’rab turgan yassi tog’liklar va platolarning eng
baland joyi 2000 m gacha boradi.
Botiqni shimol tomondan o’rab turgan baland platolar Kongo havzasini Nil,
Niger va Chad ko’li havzalaridan ajratib turadi. Botiqning janubiy qismida
joylashgan Luanda yassi tog’ligi kenglik bo’ylab cho’zilib, Kongo va Zambezi
daryo havzalari o’rtasida suvayirg’ich vazifasini bajaradi. Sharqda Kongo botig’i
Sharqiy Afrika yassi tog’ligining tik ko’tarilgan yonbag’ri bilan chegaralangan.
G’arbda qirg’oq bo’ylab cho’zilgan balandliklar botiqni Atlantika sohilbo’yi
pastekisliklaridan ajratib turadi. Kongo daryosi bu balandliklarni kesib o’tib, o’nlab
sharsharalarni hosil qilgan. Kongoning quyi oqimidagi
barcha sharsharalar
Livingston nomi bilan ataladi. Kongo botig’ini o’rab turgan balandliklar, platolar va
yassi tog’liklarning zinapoyasimon ko’tarilgan yon bag’irlari daryo vodiylari va
chuqur daralar bilan kuchli parchalangan. Baland plato va yassi tog’liklarning yuzasi
tekislangan, ayrim joylarida cho’qqilar va vulkan konuslari ko’tarilib turadi. Kongo
botig’i qimmatbaho foydali qazilmalarga juda boy. Botiqning atrofidagi kristall
jinslardan tashkil topgan balandliklar va yassi platolarda mis rudasi qazib olinadi.
Bu yerlarda mis rudasi bilan birgalikda qalay ham uchraydi. Kongo havzasining
janubiy qismida dunyodagi eng yirik uran konlari joylashgan. Qadimiy kristall
massivlarining tarkibida oltin va olmos keng tarqalgan. Qazib olinadigan olmosning
asosiy qismi botiqning janubiy hududlariga to’g’ri keladi. Atlantika okeani
qirg’oqlarida neft va toshko’mir konlari topilgan.
Kongo botig’i yil bo’yi bir me’yordagi yuqori haroratli va yog’in ko’p
bo’ladigan tabiiy geografik o’lka hisoblanadi. Kongo
havzasining tekislik qismi
uchun yog’inning tipik ekvatorial rejimi xarakterlidir. Bu yerda o’rtacha yillik
yog’in miqdori 1500 mm dan ortadi. Lekin yog’in botiqning hamma hududida ham
yil bo’yi bir tekisda tushmaydi. Jumladan, botiqning shimoliy yarim sharda
joylashgan qismiga nisbatan janubiy yarim sharda joylashgan kattaroq qismida
yog’inning bir tekisda taqsimlanmaganligi yaqqol ifodalangan. Ayniqsa, uning
janubi-sharqiy hududida qish oylarida
quruq davr vujudga kelib, yog’in umuman
bo’lmaydi. Dehqonchilik uchun botiqning yil bo’yi yomg’ir yog’adigan sernam
markaziy qismiga nisbatan qurg’oqchil davr bo’ladigan janubi-sharqiy hududlari
juda qulay. Xuddi shunday ekvatordan janubdagi Atlantika okeani sohilida ham
Bengela sovuq oqimi tufayli yog’in miqdori ancha kamayadi. Kongo botig’ining
janubi-sharqiy hududlariga o’xshash, bu yerda ham dehqonchiliq sun’iy sug’orish
yo’li bilan amalga oshiriladi.
Kongo botig’idagi barcha daryolar va irmoqlar yig’indisi Kongo daryo tizimini
tashkil etadi va Atlantika okeaniga quyiladi. Bu daryo juda murakkab tarmoqli tizim
bo’lib, uning katta qismi janubiy yarim sharda joylashgan. Kongo daryosining
irmoqlari botiq atrofidagi plato va baland yassi tog’liklarning yon bag’irlarini kesib
47
o’tgan joylarda o’nlab ostonalar va sharsharalar, chuqur va tor vodiylar, daralar hosil
qilib oqadi. Botiqning yassi tekislik qismida esa daryolar keng vodiylar hosil qilib,
ularning o’zani tekislik yuzasini chuqur yemirmagan, qirg’oqlari past va juda sekin
oqadi. Ayrim joylarda daryo o’zanining kengligi 20 km gacha yetadi. Maksimum
yog’in davrida daryolarning suvi o’zanlaridan va qirg’oqlaridan toshib chiqib, katta
masofadagi maydonlarni bosib ketadi. Bir-biriga yaqin joylashgan irmoqlar toshqin
paytida o’zaro
tutashib, daryolar oralig’idagi keng maydonlar suv ostida qoladi.
Kongo botig’ining markaziy qismida eng qadimgi qoldiqli ko’llardan Tumba va
Mai-Ndombe ko’llari mavjud. Daryo toshqini paytida ularning ham suv sathi
ko’tarilib, yirik ichki suv havzalariga aylanadi.
Kongo botig’i yog’inning ko’pligi va rel’efning tekisligi tufayli botqoq va
tropik o’rmon landshaft komplekslarining keng tarqalganligi bilan Afrikaning
boshqa tabiiy geografik o’lkalaridan keskin farq qiladi. Suv bosmaydigan katta
maydondagi qadimgi allyuvial va lateritli tuproqlarda nam ekvatorial o’rmonlar
yaxshi rivojlangan. Bu o’rmonlar
ekvatordan shimol tomonda, Sharqiy Afrika
tog’ligi etaklarida va Atlantika okeani sohilida keng polosa bo’lib joylashgan.
Janubda va janubi-sharqda esa qurg’oqchil fasl kuzatiladigan joylarda savannalar
uchraydi. O’lkaning janubidagi va baland platolaridagi savannalar qizil-qo’ng’ir
tuproqlar ustida shakllangan. Ular ko’pincha kesib va yondirib yuborilgan o’rmonlar
o’rnida vujudga kelgan. Binobarin, bu tipdagi savannalar kelib chiqishiga ko’ra
ikkilamchi xarakterga ega bo’lib, antropogen savannalarni tashkil etadi.
O’rmonlardan tipik savannalarga o’tish polosasida savannalar o’rtasida bog’ tipidagi
daraxtzorlar u yer-bu yerda takrorlanib, Yevropaning o’rmon-dasht zonasiga
o’xshash o’rmon-savanna o’tkinchi zonasi hosil bo’lgan.
Kongo havzasidagi nam ekvatorial o’rmonlarda yog’ beradigan palmalar, seyba
va
muskat daraxtlari, qizil daraxt, kauchuk olinadigan daraxtlar o’sadi. Bu
o’rmonlarda pigmeylar yashaydi. Ular ovchiliq, ozuqa uchun o’simliklar va
mevalarni, yovvoyi asalni yig’ish bilan shug’ullanadilar. Pigmeylar yarim
ko’chmanchi hayot kechiradilar. Hayvonlarni oddiy usul - nayza va yoy bilan
ovlaydilar. Suv bosadigan botqoqliklarda, ko’l
atroflarida va Kongo daryo
tizimining vodiylaridagi botqoqlangan yerlarda baland bo’yli qalin botqoq
o’simliklari o’sadi. Ular orasida papiruslar ko’pchilikni tashkil etadi. Nam ekvatorial
o’rmonlar hayvonot olamiga juda boy. Maymunlarning gorilla, shimpanze, gveresa
va boshqa turlari yashaydi. Eng yirik hayvonlardan fillar uchraydi. Qo’rqoq okaplar
qalin changalzorlarni o’ziga boshpana qilgan. O’rmonlarda daraxt damanlari va
yovvoyi cho’chqalar, daryo va ko’l bo’ylarida begemotlar, timsohlar yashaydi.
Kongo botig’ida bulardan tashqari qushlar, sudralib yuruvchilar va hasharotlar
faunasi keng tarqalgan. Afrikaning nam ekvatorial o’rmonlari uchun sese pashshasi
xarakterli.
U eng sernam joylarda, daryo va ko’llar atrofida yashab, juda tez
ko’payadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
