X. Vaxobov, A. A. Abdulqosimov, N. R. Alimkulov

Sahroi Kabir.
Atlantika okeanidan Qizil dengizgacha hamda Atlas tog’lari 
etagi va O’rta dengiz sohilidan savannalar zonasining shimoliy chegaralarigacha 
cho’zilib yotgan bepoyon tropik cho’llar Sahroi Kabir (Katta Sahro) deb ataladi. U 
g’arbdan sharqqa tomon 2000 km masofaga cho’zilgan. Bu Yer sharidagi eng katta 
tropik cho’l bo’lib, uning maydonn 7 mln. km
2
ga teng. Sahroi Kabirning geografik 
chegaralari g’arbda, shimolda va sharqda aniq ifodalangan. Faqatgina uning janubiy 
chegarasi ko’zga yaqqol tashlanmaydi. Bunga sabab tabiiy geografik sharoit janubga 
tomon asta-sekinlik bilan o’zgaradi. Natijada cho’l va
 
chala cho’l landshaftlari 
savanna landshaftlari bilan almashinishda keng o’tkinchi polosa hosil qiladi. Sahroi 
Kabir tabiiy geografik o’lkasi butunlay Afrika platformasi ustida tarkib topgan. 
Shuning uchun uning asosini qadimgi kristall va vulkanik jinslar tashkil etadi. Bu
 
qadimiy jinslar gorizontal joylashgan qalin cho’kindi yotqiziqlar bilan qoplangan. 
Ayrim joylarda burmalangan qadimgi kristall poydevor va vulkanik jinslar yer 
yuzasiga chiqib yassi platolar, baland tog’liklar va gumbazsimon tepaliklar hosil 
qilgan. Cho’kindi jinslar bilan qoplangan yuzalar uchun yassi platolar, qoldiqli 
tog’lar va kuest rel’ef shakllari xarakterli. 
Sahroi Kabirning markaziy qismi g’arbiy va sharqiy qismlariga nisbatan ancha 
baland ko’tarilgan. Bu yerda Axaggar, Tibesti, Iforas tog’liklari joylashgan. Tibesti 
tog’ligining Emi-Kusi cho’qqisi okean sathidan 3415 m yuqori ko’tarilgan. Emi-
Kusi cho’qqisi kelib chiqishiga ko’ra vulkanik tog’
bo’lib, kraterining diametri 12 
km ni tashkil etadi. Tibesti tog’ligining ikkiichi baland cho’qqisi Tusida (3265 m) 
dir. Axaggar tog’ligining maksimal nuqtasi okean sathidan 2918 m (Taxat cho’qqisi) 
baland. Tog’liklar atrofini xalqasimon shaklda joylashgan Tanezruft, Tassilin-
Axaggar, Jado, Tademait va boshqa kuestli platolar o’rab olgan. Tibesti tog’ligidan 
janubi-sharqiy tomonda tekis cho’l landshaftlari o’rtasida balandligi 1450 m 
keladigan Ennedi platosi alohida ko’tarilib turadi. 
Markaziy Sahroi Kabir bilan Nil daryosi oralig’ida Liviya cho’li joylashgan va 
maydoni 2 mln. km
2
ga teng. Cho’lning shimoliy katta qismini yirik qum massivlari 
egallagan. Uzoq masofaga cho’zilgan qum dyunalarining balandligi 300 m gacha 
yetadi. Liviya cho’lining shimoliy qismi qum bilan qoplangan pastekisliklardan 
iborat. Shimoli-sharqda chuqur tektonik chukmalar ko’p, ular El-Fayyum, Siva, 
Jarabub va yer yuzasi dengiz sathidan -133 m past bo’lgan Kattara botiqlaridir. 

---

42 
Janubiy qismi balandligi 400-500 m atrofida bo’lgan platodan iborat. Liviya cho’lida 
Baxariya, Dahlxda, Sivo, Fayyum Xarga va boshqa vohalar mavjud. Sahroi 
Kabirning eng sharqiy qismida Nil daryosi bilan Qizil dengiz oralig’ida Afrika 
platformasi antekliza shaklida bir oz ko’tarilgan va ustki qismi ayrim joylarda 
mezozoyning qumtosh jinslari bilan qoplangan. Qizil dengiz sohili bo’ylab Etbay 
tog’ tizmasi cho’zilgan. Platformaning 2000 m balandlikkacha ko’tarilgan qismi 
quruq o’zanlar va daralar bilan kesilgan yassi platolarni hosil qiladi. Janubiy plato 
Nubiya cho’li deb atalib, uning maksimal baland joyi
Asoteriba cho’qqisi 2216 m ga 
teng. Shimoliy plato Arabiston cho’lining maksimal balandligi Shaib-el-Banat 
tog’ida 2187 m ni tashkil etadi. 
Sahroi Kabirning 80% maydoni balandligi 200-500 m atrofidagi tekisliklardan 
iborat. Ular bo’r va paleogen davrlarining ohaktoshlari, qumtoshlari va gil 
yotqiziqlari bilan qoplangan. Ohaktoshlar va qumtoshlardan tarkib topgan cho’llarda 
nurash natijasida vujudga kelgan toshloq yerlar keng tarqalgan, ular 
hammada
deb 
ataladi. Sahroi Kabirda qumli cho’llar keng maydonlarni egallagan. Qum 
massivlaridan tashkil topgan katta-katta maydonlar Sahroi Kabirning g’arbiy 
qismida 
Erg
deb ataladi. Katta G’arbiy Erg, Katta Sharqiy Erg, Erg-Shesh, Erg-Igidi 
shular jumlasidandir. Sahroi Kabir cho’llari uchun mayda shag’al toshlardan tarkib 
topgan va ayrim joylarda yupqa qum qatlami bilan qoplangan tekis hududlar ham 
xarakterli va ular