X. Vaxobov, A. A. Abdulqosimov, N. R. Alimkulov

Buyuk tekisliklar. 
Qoyali tog‘lar bilan Markaziy tekisliklar oralig‘ida baland 
qiya tekisliklar joylashgan. Ular Buyuk tekisliklar deb ataladi. Buyuk tekisliklar 
janubi-sharqdan shimoli-g‘arbga tomon
29° sh.k. dan 62° sh.k. gacha submeridional 
yo‘nalishda cho‘zilgan. Uning uzunligi 3600 km ga, kengligi 500-800 km ga teng. 
Tekisliklar yuzasining dengiz sathidan o‘rtacha balandligi sharqda 500 m va g‘arbda 
1700 m. Geologik tarkibi jihatidan Buyuk tekisliklarning poydevori qadimiy kristall 
jinsli Shimoliy Amerika platformasining g‘arbiy chekka qismida tarkib topgan. 
Qadimiy jinslar yer yuzasidan 1000 m gacha chuqurlikda yotadi. Uning yuqori 
qatlamlari paleozoyning karbon va perm davrlari yotqiziqlaridan hamda paleogen 

---

180 
va neogenning cho‘kindi jinslaridan tashkil topgan. Yuza qismi Qoyali tog‘lardan 
keltirilgan allyuvial va eol yotqiziqlar bilan qoplangan. Ayrim joylarda bu 
qatlamlarni yosh intruziyalar yorib o‘tib, alohida-alohida ko‘tarilib turgan kichik 
qisqa toshlarni hosil qilgan. Shulardan eng balandi Blek-Xils (2207 m) toshdir. 
Buyuk tekisliklarning yer yuzasi sharqda, Markaziy tekisliklar bilan 
chegaradosh bo‘lgan joylarda 500 m dan g‘arbga 1600-1700 m gacha ko‘tarilib 
boradi va Qoyali tog‘lar etaklari bilan tutashadi. Tekisliklarning ayrim hududlari 
daryolar bilan kuchli yuvilib, vodiylarning qalin gidrografik to‘rini hamda balandligi 
300 m, uzunligi 200-300 km keladigan bosqichlarni hosil qiladi. Erozion bosqichlar 
Buyuk tekisliklar hududini mustaqil nomlar bilan ataladigan bir qator qismlarga 
ajratrgan. Bular tekisliklarning janubida joylashgan Eduarde va Lyano-Estakado 
platolari hamda ulardan shimolda katta maydonlarni egallagan Baland tekisliklar, 
Missuri va Preriya platolaridir. 
Baland tekisliklar yuzasi erozion jarayonlar natijasida kuchli parchalangan. 
Bu yerda qorlarning erish davrida va kuchli jalalar paytida fojiali hodisalar sodir 
bo‘lib turadi. Ayniqsa, qisqa muddatli, ammo shiddatli suv toshqinlari natijasida 
chuqur jarlar, tik yonbag‘irli jarliklar, pog‘onalarni har xil yo‘nalishda yemirilishi 
vujudga kelib, katta-katta maydondagi yerlarni ishdan chiqargan. Shunday qilib, 
kuchli parchalangan va yemirilgan tekislik preriya landshaftlari haydashga, ekin 
ekishga va yaylov sifatida foydalanishga butunlay yaroqsiz bo‘lib qolgan. Baland 
tekisliklar Missuri platosidan kuchli parchalangan Payn-Ridj bosqichi orqali ajralib 
turadi. 
Missuri va Preriya platolarining Kanadaga qarashli shimoliy qismi to‘rtlamchi 
davr materik muzligi bilan qoplangan. Shuning uchun platolarning shimoliy qismi 
tipik sertepa muzlik relyef shakllari keng tarqalganligi bilan ajralib turadi. Morena 
tepaliklari orasida morena ko‘llari ham uchraydi. Daryolari morena tepaliklarini va 
tepalik tizmalarini kesib o‘tib, sharsharalar hosil qiladi. Buyuk tekisliklarning iqlim 
sharoitiga uning okean va dengizlardan uzoqdan joylashganligi, hududini 
shimolidan janubga tomon uzoq masofaga cho‘zilganligi va shu yo‘nalishda 
orografik to‘siqlarning yo‘qligi o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Bunday omillar shimoldan 
keladigin arktika havo massalari bilan janubdan keladigan tropik havo massalarini 
yilning barcha fasllarida tez-tez almashinib turishiga imkon yaratadi va ob-havoning 
beqarorligini vujudga keltiradi. Natijada havo harorati yil davomida keskin ravishda 
o‘zgarib turadi. 
O‘lkaning iqlimi tipik kontinental iqlim bo‘lib, uning shimoliy qismi mo‘tadil 
va janubiy qismi subtropik iqlim mitaqalarida yotadi. Qish oylarining harorati 
tekisliklarning shimoliy qismi bilan janubiy qismida keskin farq qiladi. Yoz oylarida 
bu farqlar deyarli batamom yo’qolib, o‘lkaning barcha hududida harorat yuqori 
bo‘ladi. 
Buyuk tekisliklarning shimoliy qismida, janubiy qismiga nisbatan, qish uzoq 
davom etadi, barqaror va qalin qor qoplami hosil qiladi. Qish oylarining o‘rtacha 
harorati -12°S ni, yanvarning o‘rtacha harorati -20°S ni tashkil qiladi. Qishda 
Shimoliy Muz okeanidan keladigan havo massalari ta’sirida qattiq sovuqlar bo‘lib, 
harorat shimolda -40°S gacha, janubda -12°S gacha pasayadi. Qoyali tog‘lardan 

---

181 
fyon tipidagi kuchli shamollar esib, qor bo‘ronlarini va qor uyumlarini hosil qiladi. 
Bunday shamollarni hindular 
chinuk
deb atashadi. Yozda chinuk garmsel 
xarakteriga ega bo‘lib, qurg‘oqchilik hodisalarini vujudga keltiradi. Fyon shamollari 
tufayli tekisliklarning g‘arbida qish sharqqa nisbatan iliq bo‘ladi. Janubda eng sovuq 
oyning o‘rtacha harorati +5°S atrofida bo‘lib, barqaror qor qoplami kuzatilmaydi. 
Iyulning o‘rtacha harorati shimolda +13°S dan janubda +28°S gacha ko‘tariladi. 
Yog‘in miqdori o‘lka hududi bo‘ylab bir tekisda taqsimlanmagan. O‘rtacha 
yillik yog‘in miqdori mo‘tadil mintaqaning sharqida 500 mm dan, g‘arbida 250 mm 
gacha va subtropik mintaqaning sharqida 600 mm dan, g‘arbida 300 mm gacha 
kamayib boradi. Buyuk tekisliklar o‘lkasining iqlimi kontinental bo‘lganligi sababli 
daryo to‘ri yaxshi rivojlanmagan, sersuv daryolar kam uchraydi. Barcha daryolari 
Qoyali tog‘lardan boshlanadi. Daryo suvlarining ko‘tarilishi bahor oylariga to‘g‘ri 
kelib, ular qor va yomg‘ir suvlaridan to‘yinadi. O‘lkaning eng shimoliy qismidagi 
daryolari o‘z suvini Kanada ko‘llariga, eng janubidagi daryolari Meksika qo‘ltg‘iga 
quyadi. O‘rta qismidagi daryolari Missisipi havzasiga qaraydi. Missuri va uning 
irmoqlari Kaneydian, Arkanzas, Platt, Yellouston va boshqalarning suvi ekin 
maydonlarini sug‘orishda keng foydalaniladi. Barcha tezoqar daryolar tog‘lardan 
yemirilgan va parchalangan materiallarni oqizib kelib quyi qismida konussimon 
yoyilmalar hosil qilgan. 
Buyuk tekisliklarning shimoliy qismida o‘rmon-dasht zonasi kenglik bo‘ylab 
joylashgan. Janubda bu zona qora tuproqli dasht (preriya) zonasi bilan almashinadi. 
Bu zonalarning almashinishi shimoldan janubga tomon emas, balki shimoli-
sharqdan janubi-g‘arbga tomon sodir bo‘ladi. Chunki, atmosfera yog‘inlarining 
miqdori ham huddi shu yo‘nalishda kamayib boradi. O‘lka hududida dasht 
landshaftlari – preriyalar katta maydonni egallagan. Uning sharqiy chekkasida
o‘rmon qo‘ng‘ir tuproqlari ustida o‘sib yotgan keng bargli o‘rmonlar uchraydi. 
Janubidagi subtropik iqlim mintaqasida butazorli savannalar mavjud. Buyuk 
tekisliklarning quruq iqlimli va kashtan tuproqli preriyalari past bo‘yli amerika 
boshoqli o‘tlari bilan qoplangan. Ayniqsa, bizon o‘tlari ko‘pchilikni tashkil etadi. 
Bepoyon preriya yalangliklari o‘rtasida orollar shaklidagi o‘rmonlar faqat Blek-Xils 
tog‘ida uchraydi. Janubda o‘t o‘simliklari bilan birga tikanli meskit, akasiya va 
kaktuslarning bir necha turlari o‘sadi. 
O‘lkaning dastlabki tabiiy landshaftlari inson xo‘jalik faoliyati ta’sirida kuchli 
o‘zgargan. Haydalgan yerlarga don ekinlari va yem-hashak o‘tlari ekiladi. 
Preriyalarning katta maydoni chorva mollari boqishda yaylov sifatida foydalaniladi.