X. Vaxobov, A. A. Abdulqosimov, N. R. Alimkulov

Nazorat savollari: 
1.
Tabiiy geografik rayonning asosiy xususiyatlari nimaladan iborat? 
2.
TGRning tektonik tuzilishi va rel’efi haqida so’zlang? 
3.
O’lka iqlimining sovuqligi nimalarga bog’liq ekanligini izohlang? 
4.
Tabiiy geografik rayonni materikning boshqa TGR bilan qiyoslang? 
5.7.2. SHARQ TABIIY GEOGRAFIK RAYONI 
 
Tayanch so’z va iboralar: 
Kordil’erasiz sharq, zonallik, orografik omil, 
morfogenetik, tuzilish, peneplenlashgan tepaliklar. 
 
Shimoliy Amerikaning sharqdan Atlantika okeani, shimoldan Shimoliy Muz 
okeani va g‘arbdan Kordil’era tog‘ tizimi bilan chegaralgan katta qismi 
Kordil’erasiz Sharq deb ataladi. Bu ulkan rayonga qutbyoni kengliklaridan to 
subtropik kengliklargacha bo‘lgan katta hudud qaraydi. Uning relyefi asosan 
tekisliklar, pastekisliklar, yassi tog‘liklar va qisman o‘rtacha balandlikdagi
 
tog‘lardan tarkib topgan. Kordil’erasiz Sharqning shimoliy va janubiy qismlari 
o‘rtasida juda katta zonal farqlar mavjud. Ayniqsa bunday farqlar sharqning 
orografik omili ta’sirida vujudga kelgan shimoldagi kenglik zonalliklarda va 
janubdagi meridional zonalliklarda yaqqol ifodalangan. 
Kordil’erasiz Sharqning landshaft majmualari makonda relyef shakllari va 
morfotektonik strukturalarga bog‘liq holda differensiyalashgan. Shu boisdan 
sharqda juda murakkab tabiiy hududiy majmualar vujudga kelgan. Ular bir-biridan 
farq qiluvchi mustaqil rayonlarni va tabiiy geografik o’lkalarni tashkil etadi. Har bir 
o’lka landshaft xususiyatlari, morfotektonik strukturasi va zonal omillar asosida 
ajratilgan. Bular Lavrentiy yassi tog‘ligi, Buyuk tekisliklar, Appalachi tog‘lari 
hamda Qirg‘oqbo‘yi pastekisliklaridir. 

---

175 
Lavrentiy yassi tog‘ligi.
 
Lavrentiy yassi tog‘ligi Shimoliy Amerikaning 
shimoli-sharqiy qismida joylashgan bo‘lib, janubi-sharqda Appalachi tog‘lari, 
janubda Markaziy tekisliklar, janubi-g‘arbda Buyuk tekisliklar, g‘arbda Makkenzi 
tekisligi va shimolda Gudzon qo‘ltig‘i pastekisliklari bilan chegaralangan. Yassi 
tog‘lik shimolda Shimoliy Muz okeani va shimoli-sharqda Atlantika okeani bilan 
ham tutashgan. Umumiy maydoni 4,7 mln km
2
. Dengiz sathidan o‘rtacha balandligi 
200-400 m ni tashkil etadi. Bu o‘lkaning shimoliy qismi tundra va o‘rmon tundra 
landshaftlari bilan band. Shuning uchun Lavrentiy yassi tog‘ligining tabiati 
ko‘pchilik jihatdan Yevrosiyoning Fenoskandiya tabiiy geografik o‘lkasiga o‘xshab 
ketadi. 
Lavrentiy yassi tog‘ligi Kanada qalqonining yirik qismi bo‘lib, uning 
poydevori arxey va proterozoy eralarining kristall jinslaridan – granit, gneys, 
kristalli slanes va dioritlardan tarkib topgan. Kristall jinslar platoning g‘arbida va 
Gudzon qo‘ltig‘idan janubda yer yuzasidan ancha pastda yotadi. Ularning yuzasi 
paleozoy yotqiziqlari bilan qoplangan. Platoning shimoliy qismidagi kristall jinslar 
dengiz trangressiyasi vaqtida hosil bo‘lgan yotqiziqlar bilan ko‘milgan. Ayrim 
joylarda kristall jinslar gumbazsimon balandliklar va vulkanik massivlar shaklida 
ko‘tarilib turadi. 
Lavrentiy platosi foydali qazilmalarga juda boy. Qazilma boyliklarning 
xilma-xil bo‘lishiga sabab plato poydevorini qadimiy kristall jinslardan tarkib 
topganligidadir. O‘lkaning barcha hududlarida qora, rangli va nodir metallar keng 
tarqalgan. Uning shimolidan temir, mis, nikel, kobalt, janubidan kumush, 
qo’rgoshin, volfram, kobalt, mis va uran rudalari qazib olinadi. Yassi tog‘likning 
barcha hududida oltin konlari mavjud. 
To‘rtlamchi davrda Lavrentiy platosi materik muzligi bilan qoplangan. 
Materik muzligining asosan ikkita yirik markazi: 
Labrador
va ikkinchisi Gudzon 
qo‘ltig‘idan g‘arbda 
Kivanin
bo‘lgan. Markazlarda muz qalqonining qalinligi 3000 
m dan ham oshgan. Muzliklarning harakati natijasida yassi tog‘lik yuzasida 
sidirilgan qoyalar, qo‘y peshonalari, muz ko‘llari, morena tepalari kabi relyef 
shakllari hosil bo‘lgan. Yassi tog‘lik yuzasi asosan peneplenlashgan to‘lqinsimon 
tekisliklardan iborat. Ularning markaziy qismi gumbazsimon shaklda ko‘tarilgan 
bo‘lib, shimolga va janubga tomon pasayib boradi. Platoning to‘lqinsimon tekislik 
yuzasidan qattiq jinslardan hosil bo‘lgan tog‘ kryajlari dengiz sathidan 500-600 m 
baland ko‘tarilib turadi. O‘lkaning eng baland joyi Labrador yarim oroliga to‘g‘ri 
keladi. Uning sharqiy qo‘ltig‘idagi 
Torngat 
kristall tog‘i 1500 m gacha, eng baland 
Serk
cho‘qqisi 1676 m gacha ko‘tarilgan. Labradorning sharqiy qirg‘oqlari tik, 
baland va fordlar bilan parchalangan. 
Lavrentiy yassi tog‘ligining iqlimi sovuq, kontinental. Shimoliy qismi 
subarktika va janubi mo‘tadil iqlim mintaqasiga qaraydi. Uning hududida orografik 
to‘siqlar bo‘lmaganligi sababli iqlim xususiyatlari shimoldan janubga va sharqdan 
g‘arbga tomon asta-sekin o‘zgarib boradi. Yil davomida kontinental havo massalari 
hukmronlik qiladi. O‘lkaning sharqiy qismiga Atlantikadan keladigan havo 
massalari ta’sir etib, bulutli va tumanli kunlarning ko‘payishiga sharoit yaratadi. 
Platoning ichki qismi iqlimini yumshatishga Buyuk ko‘llar havzasi va Gudzon 

---

176 
qo‘ltig‘i havzasi ham qisman o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Umuman yassi tog‘lik hududi 
uchun uzoq davomli qish va qisqa muddatli salqin hamda sernam yoz xarakterli. 
Sovuq oylarning o‘rtacha harorati janubdan shimolga tomon pasayib boradi. 
Buyuk ko‘llar atrofida yanvarning o‘rtacha harorati -12°S, Gudzon qo‘ltig‘i 
rayonida -26°S va tundrali shimolda -28°S ga teng. Qishda qor yog‘adi va yil 
davomida qor qoplami uzoq saqlanadi. Haroratning past bo‘lishi tufayli ko‘p yillik 
muzloq yerlar keng tarqalgan. O‘lka hududida yoz fasli juda qisqa va salqin. 
Faqatgina uning janubida yoz uzoqroq davom etib, iyulning o‘rtacha harorati +18°S 
gacha ko‘tariladi, qolgan hududlarida +12
0
+14°S dan yuqori ko‘tarilmaydi. Hatto 
Labrador yarim orolining qirg‘oqlarida iyulning o‘rtacha harorati +10°S gacha 
pasayadi. Bunga sabab Labrador sovuq oqimining materik qirg‘oqlariga ko‘rsatgan 
ta’siridir. Shu munsobat bilan yozda Labrador yarim orolining qirg‘oqlarida yomgir 
ko‘p yog‘adi, qalin tumanlar esa yilning hamma fasllari uchun xarakterlidir. Yillik 
yog‘in miqdori g‘arbda 330 mm dan sharqda 1000 mm gacha oshib boradi. 
Yassi tog‘likning shimoliy qismida tundra va o‘rmon-tundra zonalari qirg‘oq 
bo‘ylab keng polosa hosil qilib joylashgan. Labrador yarim orolining shimoliy 
qismida ham tundra landshaftlari tarqalgan. Kuchli shamollardan himoyalangan ford 
qirg‘oqlarida tundra o‘rmon landshaftlari bilan almashinadi. Tundra va o‘rmon-
tundra landshaftlari Gudzon qo‘ltig‘iga sohillari bo‘ylab janubga kirib boradi. 
Gudzon qo‘ltig‘i qirg‘oqlarida va Labrador yarim orolida tundra landshaftlarini 
janubga kirib kelishiga sabab bu hududlarda tez-tez takrorlanib turadigan kuchli 
sovuq shamollarning hukmronlik qilishi, yer usti suvlarining juda ham sekin oqishi 
tufayli botqoqlanish jarayonining faolligi va okeandan keladigan namlik tarkibida 
tuzlarning ko‘pligidir. Botqoqliklar g‘arbga tomon borgan sari kamayib boradi. 
Platoning katta maydonini igna bargli o‘rmon landshaftlari qoplagan. 
Tayganing ayrim joylari sidirg‘asiga qora yeldan tashkil topgan bo‘lsa, ayrim 
joylarida ularga aralash holda tilog‘och, balzam pixtasi, qayin, qizil qarag‘ay, oq 
qarag‘ay, tog‘teraklar ham o‘sadi. Tayganing botqoqlik o‘rmonlari pastqam yerlarda 
yaxshi rivojlangan bo‘lib, ular qora qarag‘ay bilan qoplangan. Qumoq tuproqlarda 
aksincha Banks qarag‘ayi keng tarqalgan. G‘arbga borgan sari yog‘inning kamayishi 
tufayli botqoq landshaftlarining maydoni ham qisqarib boradi. Platoning g‘arbida 
tayga o‘rmonlari shimolga tomon ancha kirib boradi, tundra landshaftlarining 
maydoni esa keskin qisqarib, Shimoliy Muz okeani sohillarida tor polosani hosil 
qiladi. Bu polosada mox va lishayniklar, pakana bo‘yli qayin va tollar o‘sadi. 
Lavrentiy yassi tog‘ligi o‘lkasining asosiy tabiiy boyligi igna bargli o‘rmonlardir. 
Ular qurilish materiallari tayyorlashda va qog‘oz ishlab chiqarishda mahalliy xom-
ashyo bo‘lib xizmat qiladi. Tayga qimmatbaho mo‘yna beruvchi hayvonlarga ham 
nihoyatda boy. Tayga o‘rmonlaridan qunduz, ondatra, norka va tulkilar, tundradan 
qutb tulkisi ko‘plab ovlanadi. O‘lkaning ichki suvlari baliqlarga boy. Mahalliy aholi 
mo‘yna beruvchi hayvonlardan tashqari daryo va ko‘llardan cho‘rtanbaliq, seld, 
forel va boshqa baliqlarni ovlash bilan ham shug‘ullanadi.