X to‘xtaboyev kimyo 9

16- rasm. Domna pechining 
tuzilishi.
C h o ‘ y a n n i n g o l i n i s h i . 
C h o ‘ y a n t a r k i b i , a s o s a n , 
temir oksid laridan iborat bo‘l-
gan temir rudalaridan domna 
p e c h l a r i
–
d o m n a l a r d a 
s uy uqla nti r ib ol i nad i. Xom-
ashyo: FeO, Fe
2
O
3
, Fe
3
O
4
, koks, 
f lus (ohak tosh, qum). Domna 
pechlari o‘tga chi damli g‘isht-
lardan qu rilgan, balandligi 27—
31 m ga cha bo‘ ladigan mino ralardir (16- rasm). Domnaning 
yuqori qismidan temir rudasi, koks — C, f lus — ohaktosh va 
qum aralashmasi beriladi. Dom naning pastki qismidan furmalar 
– maxsus teshiklar orqali 600–800 °C gacha qizdirilgan havo 
purkaladi. Ko‘pincha havo bilan toza kislorod ham purkaladi 
(kislorodli purkama). Koksning yonishidan domnada yuqori 
harorat hosil bo‘ladi. Kislorodli purkama haroratning ko‘tarilishi 
va cho‘yan suyuqlantirishning tezlashini ta’minlaydi. Domnada 
koks zarur haroratni va qaytaruvchi vazifasini bajaruvchi CO 
olish uchun xizmat qiladi.
Domnada quyidagi kimyoviy jarayonlar sodir bo‘ladi:
1) koksning bir qismi yonib, CO
2
hosil qiladi:
C + O
2
→
CO
2
→
.
2) y uqori haroratda CO
2 
koks bilan ta’sirlashib, CO ga 
aylanadi: CO
2
+ C 
→
2CO
→
.
3) CO temir rudasini erkin temirgacha qaytaradi: 
Fe
2
O
3
. nh
2
O 
→
Fe
2
O
3 
+ nh
2
O (500—700 °C),
3Fe
2
O
3
+ CO 
→
2Fe
3
O
4
+ CO
2
→
(450—500 °C),
Fe
3
O
4
+ CO 
→
3FeO + CO
2
→
(500—700 °C),
FeO + CO 
→
Fe + CO
2
→
(700—800 °C);
4) rudadagi qo‘shimchalar f lus bilan oson suyuqla nuvchan,
yengil moddalar – shlak hosil qiladi:
CaCO
3
→
CaO + CO
2
→
,
CaO + SiO
2
→
CaSiO
3
.
http:eduportal.uz

---

167
Rudadan qaytarish natijasida olingan g‘ovak temir CO, koks 
uglerodi, kremniy, marganes, fosfor, oltingugurt bilan ta’sirla- 
shib, suyuq cho‘yan hosil bo‘ladi. Cho‘yan va shlak domnaning 
quyi qismi — gornga oqadi. Gornda ikki suy uq qatlam – 
yuqorida shlak, pastda cho‘yan qatlami hosil bo‘ladi. Shlak 
qatlami cho‘yanni oksidlanishdan himoya qiladi. Cho‘yan va 
shlak davriy ravishda maxsus tirqishlar orqali domna pechidan 
chiqarib turiladi. Cho‘yanning zichligi 7,5 g/cm
3
bo‘lib, shlak 
cho‘yandan deyarli uch barobar yengil, uning zichligi 2,5 g/cm
3
.
Keyingi yillarda domnaga kislorod bilan tabiiy gaz ham 
purkash yo‘lga qo‘yildi. Òabiiy gaz tarkibidagi metan yonib, 
karbonat angidrid va suv bug‘larini hosil qiladi, ular esa cho‘g‘-
langan ko‘mir bilan ta’sirlashadi, natijada domna gazi, is gazi va
vodorod — kuchli qaytaruvchilar bilan boyiydi:
Ch
4
+ 2O
2
→
CO
2
→
+ 2h
2
O, 
CO
2
+ C 
→
2CO
→
,
h
2
O + C 
→
h
2
→
+ CO
→
.
Òabiiy gazni bu jarayonga qo‘shish bilan koks sarfi 10—20 % 
ga kamaytiriladi.