X. H. Ibragimov

 Shovillaydi tun bo’yi shamol. Qaldirg’ochlar uchun l a r z a 
k o r 
(A.Oripov. Shovilladi tun.), 
Lekin faqirga eng ulug’ tuyulgan fazilatlari - 
Hazrat Mirning i s t ye ‘ d o d sh u n o s l i k l a r i - yu, z a k o v a t p a r v a r l i k 
l a r i edi
(P.Qodirov. Yulduzli tunlar),
 Ammo samo o’g’li ya sh i n v o r, 
Tashlanmasdan ohuga yovqur, Changalidan ketgandi mador, Ko’zlarida so’ngan 
edi nur
(O. Matjon. Aks-sado) kabi. 
Tildagi birliklar va hodisalarning reallashuvi, mustahkamlanuvi hamda 
me‘yorlashuvida yozuvning xizmati katta ekanligi shubhasiz. O‘zbek 
davlatchiligining shakllanishi hamda xalqimizning dunyo fani va madaniyatida, 
binobarin, til va nutq madaniyatida tutgan o‘rni, egallagan mavqyei haqida so‘z 
yuritganda bu xalqning necha ming yillar davomida foydalanib kelgan oromiy, 
yunon, karoshta, sug‘d, xorazm, kushon, eftalit, pahlaviy, suriya, hind, urxun 
(runik), uyg‘ur, arab, lotin, rus (kirillisa) yozuvlarini va yana lotin yozuvi asosidagi 
o‘zbek alifbosiga o‘tayotganligimizni eslash kifoya. Shunday ekan, o‘zbek adabiy 
tilining shakllanishi, o‘zbek xalqi asrlar davomida foydalanib kelgan yozuv 
madaniyatining 
takomili 
hamdir. 
Til 
tadqiqotchilarining 
tasdiqlashicha, 
davlatchilik darajasida, ya‘ni rasmiy muomalada tildan foydalanish uning 
me‘yorlashuvini, binobarin, adabiy tilning shakllanuvini tezlashtirgan. Bundan 
shunday xulosa kelib chiqadiki, qayerda davlatchilik taraqqiy etgan, 
mustahkamlangan va bu davlatning boshqa davlatlar bilan munosabatlari yaxshi 
yo‘lga qo‘yilgan va rivojlangan bo‘lsa, shu yerda tilning me‘yorlashuvi va 
madaniylashuvi ham tezroq amalga oshgan. Darhaqiqat, davlat olib borgan ijtimoiy 
siyosatning til rivoji va me‘yorlashuviga ta‘siri sezilarli bo‘lishi mumkin. Buni 
sobiq Ittifoq hududida yashovchi xalqlar tillariga bo‘lgan munosabatdan ham 
anglasak bo‘ladi. «Rus tili – ikkinchi ona tilimiz» degan sun‘iy shior bir asrga 
yaqin vaqt mobaynida asta-sekinlik bilan tilimizga rus yoki u orqali boshqa 

---

51 
tillardan so‘z qabul qilish va ularning me‘yorlashib borishini ta‘minladi. Biz hyech 
ikkilanmasdan, xuddi shunday bo‘lishi kerakdek, 
absolyut,
avangard, avantyura, 
avariya, avtobiografiya, avtonom, avtor, agitator, agressiv, agressor, aktiv, aktual, 
alfavit, alyans, amnistiya, anonim, arbitr, aristokrat, aristokratiya, arsenal, arxaik, 
ataka, attestat, auditoriya, aforizm
singari so‘zlarni qo‘llayverdik va shunday 
qo‘llashga ko‘nikdik. Ularning tilimizda muqobillari yo‘qmikan deb o‘ylab 
ko‘rmadik. To‘g‘risi, bunga imkon ham, umumiy oqimdan chetga chiqishning iloji 
ham yo‘q edi. Loqaydligimiz esa bunga ko‘maklashdi. Rus tilining tazyiqi 
kuchayib borgan sari, asta-sekinlik bilan, o‘zimiz sezmagan holda o‘z so‘zlarimiz 
va ifoda usullarimizdan voz kecha boshladik. 
O’nta sigir, o’nta qo’y 
deyish 
mumkin bo‘lgani holda 
o’n bosh qo’y, o’n bosh sigir, o’n bosh qoramol
deb ishlata 
boshladik. Bu ruscha matnlardagi «desyat golov oves», «desyat golov korova» 
degan birikmalarning aynan tarjimasi edi. Shu darajaga borib yetdikki, tilimizdagi 
oddiy 
sovliq, qora mol, uloq 
so‘zlarini unuta boshladik. Ularni rus tilidan 
kalkalab, 
ona qo’y (ovsematok), ona tovuq, ona cho’chqa, ona quyon, ona biya, 
yirik shoxli qoramol (krupnыy rogatыy skot), mayda shoxli mol (melkiy rogatыy 
skot) 
tarzida ishlatishdan tortinmadik. Achinarlisi shu bo‘ldiki, oddiy o‘zbek 
chorvadorlarimizning, cho‘ponu molboqarlarimizning o‘zlari ham gazeta yoki 
radiodan muxbir kelib suhbatlashganda shunday deb gapiradigan bo‘ldilar. 
O‘zbek tiliga chetdan kirib kelgan birliklarning me‘yorlashish sabablarini 
shu tarzda anglaydigan bo‘lsak, uning lug‘at tarkibidagi grekcha- yunoncha, 
mo‘g‘ulcha, ayniqsa, arabcha so‘zlarining paydo bo‘lish omillarini ham to‘g‘ri 
tushunamiz. Xayriyatki, mustaqilligimizni qo‘lga kiritib, biz bu kamchiliklardan 
qutuldik. Hyech bo‘lmaganda, asta-sekinlik bilan qutulib borayapmiz. Buni 
yuqorida tanqid qilganimiz chorvachilik sohasida atamalar ishlatishdagi 
o‘zgarishlarda ham kuzatamiz. Masalan, Samarqand qishloq xo‘jalik institutining 
70 yilligiga bag‘ishlab nashr etilgan «Qishloq xo‘jalik korxonalari rahbarlari va 
fermerlar uchun amaliy qo‘llanma va tavsiyalar» (Samarqand, 1999) kitobining 
«Chorvachilik mahsulotlarini ishlab chiqarish texnologiyasi» bo‘limida yuqorida 
keltirilgan atamalar o‘rnida