O `zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika instituti Farmatsevtik kimyo kafedrasi dori vositalarining instrumental tahlil usullari fanidan o`quv-uslubiy majmua

12-MA`RUZA. MASS SPEKTRAL TAHLIL. NAZARIY ASOSLARI VA DORI VOSITALARI TAHLILIDA QO’LLASH.


Ma'ruza rejasi:
1. Mass-spektroskopiyasiningnazariyasoslarivayaratilishtarixi.
2. Mass-spektrometrningtuzilishivaspektrlarolishsharoitlari.
3. Moddalarnimass-spektrlariniinterpretatsiyaqilishusul -lari.
4. Mass-spektraltahlillarinidorimoddalarsifatinivamiqdorinianiqlashuchunqo‘llash.


Tayanch so`z va iboralar:Mass-spektrometriya, massanalizator, ionmanbai, Plankformulasi.
Mass–spektroskopiktahlil.
Nazariyasoslarivadorimoddalartahlilidaqo‘llash.


Mass-spektrometriyaningqisqachatarixi.
Mass-spektroskopiktadqiqotlarhamboshqaspektroskopik
usullarkabimoddamolekulasiichkienergiyasinioshirishyo‘libilanolibboriladi. Mass-spektroskopikjarayonlarnito‘latushunishuchunkatod (Kruks) trubkasidasodirbo‘ladiganxodisabilantanishibo‘tamiz. Manfiyvamusbatelektrodlarorasida10000 voltkuchlanishhosilqilingandakuchlielektrquvvatita’siridakatodyuzasidanhamdasiyraklashtirilgangazatomlaridanelektronlarajralibchiqadivaanodtomonxarakatlanaboshlaydi. Ma’lumtezlikkaegabo‘lganelektronlaroqimio‘zyo‘lidaboshqaneytralatomlarbilanto‘qnashibbuatomlardanhamqo‘shimchaelektronlarniuribchiqaradi (chaqnamarazryad),ya’nishudamdaatomlarnitezligimuayyandarajadayuqoribo‘lganelektronlarbilanbombardimonqilishjarayoniyokielektronzarbxodisasivujudgakeladi. YUqoriquvvatlielektrmaydonivaelektronzarbnatijasidaelektronlardanajralganatomlarmusbatzaryadlanib, manfiyqutbtomonintiladivakatodsathidao‘yilgantirqishlardan (kanallardan) yuqoritezlikbilano‘tibtrubkaningshutomonigasurtilgan SnS qatlamidachaqnashhosilqiladi. Bundayzarrachalaroqiminikanalnurlaridebatalgan.
Dj.Tomsonkatodtrubkasigaturlio‘zgarishlarkiritibshuuskunalardaelektronvakanalnurlarioqiminielektrvamagnitmaydonlarita’siridaog‘ishinio‘rgandi. Natijada 1897yildaelektronzaryadininguningmassasigabo‘lgannisbati z/mo‘zgarmaskattalikekaninihamdaelektronoqiminingbirxilmagnitvaelektrmaydonlaridagiog‘ishtraektoriyasivakuumdagigazningvakatodelementiningtabiatigabog‘liqemasliginianiqladi. Musbatzaryadlikanalnurlariningog‘ishtraektoriyasibirsharoitdagimagnitvaelektrmaydonlaridahar-xilgazlaruchundoimiybo‘libchiqmadi. Bundatrubkadagisiyraklashtirilgangazningatommassasiog‘irroqbo‘lgandakamroqvaengilgazatomlarimavjudbo‘lgandako‘proqog‘ishtraektoriyasibilanxarakatlanishinikuzatdi.
Kanalnurlarioqiminiatroflichao‘rganish, musbatzarrachalarningxarakattraektoriyasibilangazningatommassasi
hamdatashqaridanta’siretuvchimagnitvaelektrmaydonlariquvvatiorasidauzviybog‘lanishmavjudliginiko‘rsatadi. BusohadaolibborilgannavbatdagitadqiqotlarvaTomsonprobirlarininghartaraflamamukammallashtirilganusul -massspektroskopiktahlilnifangakiribkelishigaasosbo‘ldi.
Birinchimass-spekroskopikqurilmalarVin (Wien W.,1898y), Aston (Aston F.W.,1919y) vaDempster (DempsterA.Z.1918y) nomlaribilanbog‘liqdir. O‘zbekistonFanlarAkademiyasiningmuxbira’zosiO‘.X.RasulevvaO‘simlikmoddalarikimyosiinstitutiningmass-spektrometriyabo‘limirahbari, kimyofanlaridoktoriYA.V.Rashkesbusohadasamaraliilmiytadqiqotlarolibbordilar.

Mass-spektrometrningsxematiktasviri.