O `zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika instituti Farmatsevtik kimyo kafedrasi dori vositalarining instrumental tahlil usullari fanidan o`quv-uslubiy majmua

Mass-spektroskoplarningishlashusullarivaasosiyqismlari.

Mass-spektroskopiktadqiqotlaryuqorivakuumdatekshiriluvchimoddanigazxolatigao‘tkazibtegishliyo‘llarbilanmoddamolekulasiniionlashtirishvahosilbo‘lganionlarnikuchlielektrmaydonivositasidama’lumyo‘nalishbilanmagnitmaydonitomontezlatishorqaliolibboriladi. Magnitmaydonidaionlarmassalariningzaryadgabo‘lgan(m/z)nisbatdaalohidamassaliiondastasigaajratiladi. Optikusullardanurnikerakliyo‘nalishdafokuslaydiganvama’lumto‘lqinuzunliklargaegabo‘lganqismlariniajratibolishuchunishlatiladigan (dispersiyalaydigan) linzavaprizmalaro‘rninimass-spektroskopiyadaionlardastasiningxarakatyo‘nalishielektrvakuchlimagnitmaydonlarivositasidabelgilanadi.

Mass-spektroskoplarningba’zilaritahlilqilinayotganionlarnifotoplenkagachiziq (grafik) xolidatushirishyo‘libilanqaydqiladi, ularni mass-spektrograflardebataladi,boshqalariionlarningzaryadkuchinielektronkuchaytirgichlaryordamidao‘lchaydi, bundaypriborlarni mass-spektrometrlardebnomlanib, bizmazkuruskunalaryordamidaolinadiganorganikmoddalargaxosbo‘lganma’lumotlarhaqidaso‘zyuritamiz.
Mass-spektrometrlarasosidaquyidagiqismlaryotadi:
1. YUqorivakuumhosilqiluvchisistema;
2. Ionmanbai;
3. Mass-analizator - magnitmaydoni;
4. Detektor - ionlarniqaydqiluvchisistema.


Vakuumvaionmanbaisistemalari.

Mass-spektrometriktahlilusulidayuqorivakuumkattaahamiyatkasbetadi, chunkivakuumda, birinchidan, moddalarning

gazxolatigao‘tishiosonlashadivaikkinchidan, hosilbo‘lganionlarningboshqaneytralmolekulalarbilanto‘qnashuvextimolikeskinkamayibpriborningsezgirligioshadi. SHusabablimass-spektrometrlaryuqorivakuumhosilqiluvchinasoslarbilanjihozlangan.
Mass-spektrometrlarionmanbaianchamurakkabvabirinchi
darajalihisoblanib, o‘rganilayotganob’ektshuerdagazxolatigao‘tadihamdakatodyuzasidanchiqayotganenergiyasi 40-70 evgatengbo‘lganelektronlarta’siridamoddamolekulasidanelektronuribchiqariladi. Molekulaqo‘zg‘alganion-molekulagaaylanadi:

M^o + e^- --->M⁺+ 2e^- 1-cxema

Ionlashganmolekulalarningbirqismibarqarorbo‘lmasdan

yashashdavrijudaqisqa –10^-8 sekunddavometibquyidagi 2 sxemabo‘yichaionmanbainingo‘zidaparchalanadivakichikmassalifragmentionlarnihamdamolekulaningneytralbo‘lakchalarinivujudgakeltiradi.

2-sxema
M⁺ I ---> m⁺I+ m^oI

M⁺2--->m⁺2+ m^o2
ionmol.neytralbo‘lakcha

Kuchlitezlatuvchikuchlanishhamdaionlarnima’lumchiziqbo‘ylabyo‘naltiradiganelektrmaydonlarita’siridahammamusbatzaryadliionlarbirtraektoriyabilanionmanbaidankattakinetikenergiyabilanotilibchiqadi.

Mass-analizator

Mass-spektrometrlardamass-analizatorsifatidaelektromagnitqo‘llaniladi. Magnitmaydonikuchlanishinielektrquvvatibilanboshqariladi. Ionmanbaidankelayotganbirxilenergiyaliionlaroqimimagnitmaydonidamassalarigamuvofiqravishdabir-biridanajralaboshlaydilar. HarbirzaryadiZ-gatengbo‘lganU-tezlikdaH-kuchlanishqiymatibilanmagnitmaydonidaharakatlanayotganiongaH =U - kuchta’siretadi, bukuchmarkazdanqochishkuchigatengbo‘lib, ionlarniR - raduslitraektoriyasibo‘ylabyo‘naltiradi. YA’ni:

mu²

----- = H=U (2)
R

(1) va (2) ifodalarniumumlashtirsak,

mH²R²

------- = ------ (3) - mass-spektrometrningyakuniyformu-
z 2Vlasigaegabo‘lamiz.

AksariyatpriborlardaRvaVkattaliklaro‘zgarmasbo‘lib, m/z qiymatniolishuchunfaqatelektromagnitmaydonikuchlanishini (H) o‘zgartiriladi.

Birxilkattalikdagimagnitmaydonikuchlanshidafaqatginabirxilmascaliionlardetektordaqaydqilinadi. Lekinbumaydonta’sirinibirmeyordapastdanyuqorigayokiYuqorida npastgaboshqariluvchiionlarnimassalarigamuvofiqdetektorgabirtartibbilankelibtushishinita’minlaydi.